Thursday, July 31, 2008
Хоолны жор цуглуулагч А.Дюма
Tuesday, July 29, 2008
"Нарны алиалагч"-ийн цуглуулга
Сүх жанжны хөшөөтэй марк
Улсын их жанжин даа
Учир бүгдийг ухуулсан
Ухаан ихтэй жанжин даа хэмээн нэгэн үе хүүхэд үүхэдгүй дуулж байлаа. Монгол маркийн түүхэнд хамгийн олон удаа хэвлэгдсэн маркийг байр эзлүүлэн шалгаруулвал жанжин Д.Сүхбаатар болон түүний холбогдол бүхий марк лавтай тэргүүн байранд орох болов уу.
Ардын хувьсгалыг удирдан улс орноо харийн дарлалаас чөлөөлсөн Д.Сүхбаатар жанжны сэдэвтэй марк социализмын үед хамгийн олон удаа гарсан бөгөөд тэр дундаа түүний хөшөөний зураг бүхий марк нь Улаанбаатар хотын нэрийн хуудас, улс орны бэлгэ тэмдэг болон сурталчлагдаж байсан үе бий.
Улс хувьсгалын 25 жилийн ой угтан Улаанбаатар хотноо Д.Сүхбаатарын дурсгалын хөшөө байгуулахаар төр засгаас шийдсэнээр түүх эхэлсэн юм. Хөшөө байгуулах бэлтгэл ажлын хүрээнд Зураг урлалын газрын дэргэд уран баримлын тасаг нээн ардын авьяастнуудыг цуглуулсны зэрэгцээ барималч С.Чоймболыг 1943-1945 онд Зөвлөлтийн /хуучин нэрээр/ нэрт барималч С.Д.Меркуровын урланд дадлага хийлгэсний үндсэн дээр Сүхбаатарын хөшөөний ерөнхий барималчаар томилсон байна.
1946 оны II сарын 23-нд болсон Намын Төв Хорооны Тэргүүлэгчид, Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн хурлаар уран барималч С.Чоймболын гаргасан Д.Сүхбаатарын хөшөөний загварыг баталсан. Энэхүү загварын дагуу бүтээсэн хөшөөний суурийг мөн оны IY сарын 5-нд тавьж, YII сарын 6-ны өдөр ёслол төгөлдөр нээжээ.
Багшийн сургуулийн хичээлийн танхим байсан байранд эх загвар бүтээх, томруулах, барьж байгуулах бэлтгэл ажлыг хийсэн гэдэг. Байшингийн өндөр нь баримлын өндрөөс намхан байсан тул шалыг нь ховхолж, газар ухаж байсан тухай Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, барималч А.Даваацэрэн гуай дурсдаг юм. Маршал Чойбалсан ажлын явцтай биечлэн танилцаж, баримлын хийцийн талаар санал зөвлөгөө өгч байжээ.
Хөшөөг хааш нь харуулан барих вэ гэдэг талаар олон янзын санал гарч байсан гэдэг. Маршал Чойбалсан “Сүхбаатар бол дорно зүгт хувьсгал байгуулсан анхны хүн. Тиймээс дорно зүгт гараа сунгасан байдлаар, хараа нь төрийнхөө ордон руу юм уу, ЗХУ-ын чигт хандсан байвал ямар вэ? Анх Сүхбаатар 1921 онд баруун хойноос Хүрээнд орж ирээд, одоогийн талбайн орчим, тэр үед байсан өндөр хогийн дэргэд зогсч, ард олондоо хандан морин дээрээсээ үг хэлсэн юм” гэж зөвлөсөн тухай тэр үед Урлагийн хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллаж байсан Ж.Болод гуай дурсан ярьдаг.
14х18 метрийн үелсэн шат бүхий суурины төвд 8 метрийн цохио чулуун дээр жанжин Д.Сүхбаатарыг унасан морины нь хамт 4 метрийн хэмжээгээр хийхдээ ардын хувьсгалын манлай удирдагч, ардын дундаас төрсөн баатар болохыг нь товойлгон үзүүлэхийг зорьсон байна. Шинэ Монголын дүрслэх урлагийн анхны томоохон монументаль бүтээл болох их жанжны хөшөө бүтээх ажилд барималч Д.Дамдимаа, Данзан, А.Даваацэрэн, Нацаг, Лхамсүрэн, Данший нарын хүмүүс гар бие оролцон хөдөлмөрлөжээ. Д.Сүхбаатарын хөшөөг бүтээсний учир барималч С.Чоймбол 1947 онд төрийн шагнал хүртсэн байна.
Өдөр өдрийн өглөөний нарыг тосож мэндчилсэн жанжны хөшөө хүний хэлээр ярьдагсан бол мөн ч ихийг өгүүлнэ дээ. Улс орны амьдралд болсон нийгмийн томоохон олон үйл явдал энэ хөшөөг тойрч гараагүй. Энэ л хөшөөний дэргэдээс атрын анхны цуваа хөдөлж, залуучууд оюутны удаа дараагийн их наадам галаа асаан, ялалтын баярын парад алхаагаа эхэлж байсан. Цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалын анхны алтан хараацайнууд чухам энд л өлсгөлөн зарлаж, МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоог бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулан, МоАХ-ны гишүүд, дэмжигчид хөшөө тойрон гороолж явсныг та бид мэднэ. Сансрын баатруудаа угтаж тоссон, сэтгэл нийлсэн хосууд хуримын цэцгээ өргөж, хамтын амьдралаа эхэлсэн зам эндээс эхтэй. "Хөшөө тийш зорчих ардын зам балрахгүй" хэмээн найрагчийн хэлсэн нь үнэн ажээ.
Monday, July 28, 2008
Гар утасны гавьяа & гай
Хүр эрвээхэйн байлдан дагуулалт
Энэ нь торгоны нууцын тухай юм. Хааны олон гүнжийн нэг нь хадамд гарч харь орныг зорихдоо цэцгээр үйлдсэн гайхмаар сонин бүрх малгайг тэргүүндээ залж явжээ. Тэрхүү чамин малгайдаа торгоны хүр эрвээхэйн үүрийг нууж, Энэтхэгт амьдардаг сүйт хархүүдээ дамжуулахаар тэгтлээ гангарчээ. Ийнхүү торгоны нууц бусад оронд тодорхой болсон гэнэ. Эл хэрэг шинэ тооллын өмнөх XY зууны тагнуулын сонгодог жишээ болон тэмдэглэгджээ.
Ер нь хүн төрөлхтний өсгөж үржүүлэн үр шимийг нь хүртсэн амьтдын дотроос хүр эрвээхэйн авгалдай хамгийн жижиг нь атлаа хамгийн их баялгийг өгсөн нь биш гэхнээ тэргүүн эгнээнд залрах нь магад. Хүн хувцас хунар хийж өмсөхийн тулд ялмын хүр эрвээхэйг ашиглаж сурсаар олон ч зууныг элээжээ.
Хятадын хатан хаан Си Линг-чи ялмын хүр эрвээхэйн ашиг тусыг анх олж мэдсэн тухай дорно дахины домог байдаг. Си Линг-чи нэг өдөр ялмын модот цэцэрлэгтээ цай ууж суутал аяган дотор нь хүр эрвээхэйн авгалдайн гэр унажээ. Хатан хаан түүнийг халуун цайнаас авч хаях санаатай барьтал утасны нь үзүүр тааралдан хөвөрч, тэгмэгц тэр утсаа хөвөж торго нэхсэн нь аятайхан болсон гэнэ. Тэр үеэс эхлээд хаад ноёдын дээд хувцсыг хүр эрвээхэй гэдэг өнгө үзэмж муутай, саарал эрвээхэйн авгалдайн ороосон торгон утсаар хийдэг болжээ.
Эндээс үзвэл эмэгтэйчүүд торго хийх аргыг ч нээж, түүний нууцыг ч бусдад анх задалсан аж. Дашрамд дурьдахад бүсгүйчүүдийн хамгийн эртний мэргэжил гэж цоллосон “хэцүү нэрт мэргэжилтэй” л холбодогоос биш хэрэг дээрээ эмэгтэй хүн бараг бүх мэргэжлийн анхдагч нь юм. Үүнд газар тариалан, мал аж ахуй, гар урлал, худалдаа наймаа бүгд орно. Гэвч энэ бол тусдаа өгүүлвэл зохих сонирхолтой зүйл тул орхиод хатан хаан Си Линг-чигийн үе рүү эргэж орьё.
Торго үйлдвэрлэх болсон түүх намтар гэвэл шаазангийн түүхтэй тун ойролцоо гэж хэлж болно. Энэ бол бас л Хятадын үндэсний нь нэг нууц. Олон зуун улиран өнгөрсөн боловч үнэт бөс даавуу үйлдвэрлэх аргыг энэ орны хүрээнээс гадагш хэн ч мэддэггүй байлаа. Торго нэхэх нууц задруулсан хүнийг цаазаар хорооно гэсэн зарлиг ч байсан ажээ. Уг нууцыг задруулалгүй хадгалж ирсэн талаар хэд хэдэн ч ном бичиж болох биз ээ.
Бага Энэтхэгийн хааны хатан болсон Хятадын нэг гүнж ирээдүйн эр нөхөртөө үнэнч хайр сэтгэлтэйн тэмдэг болгов уу, эсхүл өөр саналагт автсан уу, алин боловч амь насаа юман чинээд бодолгүйгээр ялмын хүр эрвээхэйн нэг үүр хулууж явснаар Хятад торгоны цор ганц орон байхаа больжээ.
Жавахарлал Неру “The Discovery of India” /”Энэтхэгийг нээсэн нь” гэсэн эл бүтээл монгол хэл дээр дуун хөрвүүлэгчээ хүлээсээр буй/ номдоо “...бүр шинэ тооллын өмнөх IY зууны үеэс зөөж байсан Хятадын торго шиг тийм сайн биш нь мэдээж ч гэсэн Энэтхэгт торгыг мөн маш эртнээс хийж эхэлсэн юм. Харин Энэтхэгийн торгоны үйлдвэрлэл тийм ч их алс эртний үед биш хожуу хөгжжээ” гэсэн нь дээрх домгийн агуулгыг төдийгүй цаг хугацааны хамаарлын бодитойг давхар нутална.
Торгоны нууцыг Хятадаас Энэтхэгт нэвтрүүлсэнтэй ойролцоо шахуу үед Японы арлууд дээр торгоны эрвээхэйн хүрэнцрийг үржүүлж эхэлсэн гэж зарим хүн үздэг явдал ч бий. Японд ч гэсэн торгоны үйлдвэрлэл эзэн хааны өрх гэрийнхний нууц байсан авч төдөлгүй Японы хунтайж Сью Ток Дайси уг нууцыг ард олондоо тараасан учир торгоны эрвээхэйн хүрэнцрийг газар сайгүй үржүүлдэг болжээ.
Неру алдарт “Glimpses of world history” /Монгол хэл дээр “Ертөнцийн түүхийг сөхөн үзвэл” нэртэй гарсан/ бүтээлдээ:
“Хятадад шинэ угсааны хаанчлал тогтохыг үл зөвшөөрөн Хятадаас гарч одсон Ци Цзы хэмээгч өөрийн талынхны таван мянган хүнийг дагуулан дорно зүг явсан. ... Тэр Солонгост очиж уг орныг Чосон хэмээн нэрэлжээ. Энэ бол шинэ тооллын өмнөх 1122 он байв. Ци Цзы тэнд Хятадын урлаг, гар үйлдвэр, газар тариалан, торгоны үйлдвэрийг нэвтрүүлжээ” гэсэн байдаг. Тэгэхээр Япончууд Солонгосоос торго хийх аргыг дам сурсан бол уу?
Торгоны үйлдвэрлэл нэвтэрсэн улс орон дор бүрийдээ түүнийг үндэснийхээ нууц гэж зарладаг нь ёс байв. “Торготны ам бүлд” шинэ шинэ улс орон нэгдэж нийлэх нь тун удаан, амаргүй хэрэг байлаа. Ам бүлд багтах нь битгий хэл аяллын замыг эзэмших явдал нь асар том асуудал, аян дайны шалтгаан, улс гүрнүүдийн оршин тогтнох, харилцаа холбооны цөм болж байсныг түүх гэрчилнэ.
Энэтхэгийн дараа их сүүлд Европ “”Торгоны ам бүлд” нийлжээ. Тухайн үедээ хүчирхэг гүрэн байсан Византийн эзэн хааны ордны нууц өрөөнд нэг орой бүдүүн бүдүүн таяг тулсан хоёр гэлэн орж иржээ. Хаалга хаагдмагц хоёулаа таягаа хугалж, дотроос нь хүр хорхойн эрвээхэйн үүр ширэн дээр асгаснаар европчууд торгоны нууцыг эзэмшсэн ажгуу.
Торгоны үйлдвэрлэл XIII зууны үед арабуудаар дамжин Испанид дэлгэрчээ. Улмаар 1130 онд Сицилийг, яваандаа бүх Италийг хамарчээ. XYII зууны үед Франц улс торгоны хүрэнцэр үржүүлэх, торго нэхэх талаар Европдоо тэргүүлэх болсон.
Эдүгээ торгоны үйлдвэрлэлээр Япон дэлхийд нэгд орж байна. Хятад, Солонгос, Энэтхэг, Дорнод Европын хэд хэдэн орон торгоны үйлдвэрлэл эрхэлж байна. Харин торгоны хамгийн эртний бөгөөд ойрын хэрэглэгч орны нэг Монгол “торгоны ам бүлд” өдгөө хүртэл багтаагүй л явна.
Нэгэн мянганаар тогтохгүй жил хэрэглэж, нэгэн үе “Их торгоны зам”-ыг гартаа барьж, торгоны эх орныг эзлэн суугаад ч Монголчууд бид мөнөөх хэрэглэгч төдий хэвээр үлдсэн нь юуных билээ?
Saturday, July 26, 2008
Шаазангийн нууц задарсан нь
Шавраар элдэв сав суулга бэлэг дурсгалын зүйл урлах эртний уламжлалтай Хятадын гар урчууд олон зууны турш шаргуу хөдөлмөрлөж янз бүрийн бэрхшээлийг туулан байж гарган авсан шинэ шавар эдлэхүүн нь гангар шаазан байлаа. YII зууны эхээр Тан улсын үед Хятадын худалдаачин Тао Юй урьд нь хүмүүсийн хэрэглэж байгаагүй үл мэдэгдэх шинэ шавар эдлэлийг худалдаж гэнэтхэн учиргүй их баяжжээ. Тэр шинэ шавар эдлэлээ нефритээс гаргаж авсан хэмээн хэлжээ. Үнэхээр ч гялалзсан цагаан өнгөтэй, нэвт гэрэлтэх тэр шаазан нь Дорно дахинд шидэт чулуу хэмээн өндөр үнэлэгддэг нефритийг санагдуулж байлаа.
Ийнхүү YII зууны үед Хятадын гар урчууд “борооны дараахь мөөг шиг хөх, толь шиг гялалзсан цаас шиг нимгэн, хонх шиг жингэнэсэн аялгуутай, нартай өдрийн нуурын мандал шиг гөлгөр, нэвт гэрэлтэн гялалзах” гангар шаазанг бүтээжээ. Үүнээс хойш шаазан Хятадын гар урчуудын гол бахархал болсон юм.
Наанги цагаан шаврыг шаазан хийхэд ашигладаг хамгийн сайн чанарын шавар гэж үздэг. Хятадад ялангуяа Жянси муж дахь Кау линь хэмээх уулын хормойд шаазан хийхэд зайлшгүй хэрэгтэй түүхий эд болох каолин буюу шаазангийн шорооны асар их баялаг орд байдаг. Энэ нь Хятад орныг шаазан үйлдвэрлэгч анхны орон болгоход чухал түлхэц болсон юм.
Шаазанг Хятадаас Японд, дараа нь Энэтхэг, Иран, Арабын орнуудад, тэндээсээ Европт хэрэглэх болжээ. Эртний Ромд шаазан сав хийж байсан гэх боловч чухам яаж үйлдэж байсан нууц нь тайлагдаагүй юм. XIII зууны үед Их Монголын эзэнт гүрэнд 17 жил амьдарсан Венецийн жуулчин Марко Пологийн тэмдэглэлээс гоё цагаан өнгөтэй, сайхан дуутай сав суулга Хятадад хийдгийг Европийнхон мэдэх болсон юм. “Энэ мужид Тинуги хэмээх нэгэн хот буй бөгөөд энд том жижиг шаазан, аяга сав үйлдвэрлэнэ. Түүний гоё сайхныг хэлэх юун билээ. Тийм аяга шаазанг ганцхан тэр хотод үйлдэж, тэндээсээ дөрвөн зүг найман зовхист тараадаг ажээ. Энэ газар шаазан аяга элбэг тул үнэ хямд бөгөөд Венецийн ганцхан зоосоор хичнээн хүсээд ч эс олдох хамгийн сайхан гурван аяга худалдан авч болно” хэмээн Марко Поло тэмдэглэлдээ бичжээ.
Дундад зууны үед Европт шаазангийн олдоц ховор, үнэ ихтэй байсан учир зөвхөн хаад ноёдын ширээг чимэглэдэг байжээ. Португали ба Голландын далайн худалдаачид Хятадаас Европт шаазан эдлэл авч ирдэг байв. Гэвч тэд шаазан хийх Хятадын нууцыг тайлж чадахгүй л байсаар.
Ийнхүү Хятадууд шаазангынхаа нууцыг XYIII зуун хүртэл чандлан хадгалж чадсан боловч Францын санваартан Д’Антреколь гэгч Кинч тё-чен/Кианчеи/ дахь эзэн хааны үйлдвэрт нэвтрэн орж шаазан хийхэд каолин буюу нарийн цагаан шавар үндсэн материал болдогийг мэдэж каолины дээжээс эх орон руугаа илгээж амжжээ. Яг энэ үед францын химич Дарсэ, Макер нар Еворопт Лиможийн хавь газарт каолины орд газрыг нээсэн нь Европт шаазангийн үйлдвэрлэл хөгжих боломжийг бүрдүүлжээ. Ийнхүү 1764 онд севрийн алдарт хатуу шаазан бүтээгдэж, удалгүй англичууд гангар шаазангийн нууцыг хулгайлжээ.
Харин нилээд хойно Германы алхимич Бетгер хааныхаа өр төлөөсийг төлөх зорилгоор алт гарган авах аргыг эрэн эрдэс судлаач Чирнхаузын судалгааг үндэслэн ажиллаж байхдаа тэр үеийн гоёлын хиймэл үс буддаг нунтагт каолин орсныг санамсаргүй илрүүлж гангар шаазангийн нууцыг бие даан тайлжээ. Удалгүй Саксонид үйлдвэрлэлийн шинэ салбар шаазангийн үйлдвэр үүссэн байна. Саксоны /Мэисены/ шаазан сайн чанартай байсан тул Европ даяар дорхноо алдаршив. Нээлтийнхээ нууцыг Бетгер айхтар хадгалжээ. Тэрээр шаазан үйлдвэрлэх нууцынхаа хэсгийг эрдэмтэн Немцид, үлдсэнийг нь Хартельмаид цээжлүүлжээ. Энэ нь шаазанг хэрхэн гялгар болгох аргыг зөвхөн Немци, харин шаазанг хэрхэн яаж гаргаж авах аргыг зөвхөн Хартельмаи мэднэ гэсэн үг юм.
Гэвч тагнуулчид энэ нууцыг хулгайлахын тулд шаазангийн фабрикийн эздийн охидыг эргүүлж элдэв башир арга хэрэглэж байсныг Английн түүхч Жорж Севиж “XYIII зууны үеийн Германы шаазан” хэмээх бүтээлдээ тэмдэглэжээ.
Тэрээр цааш нь “Саксоны шорон гяндан шаазан үйлдвэрлэх хуурамч технологийг худалдсан луйварчдаар дүүрч байв. Тэдний дунд жинхэнэ нууцыг зарахыг оролдсон фабрикийн ажилчид ч байжээ. Германы шаазангийн төв болсон Дрезден хотод тагнуул, хулгайч нар бужигнаж байлаа. Гэвч удалгүй Дрезденээс оргосон гар урчуудын тусламжаар Вена хотын ойролцоо бас нэг шаазангийн үйлдвэр байгуулагдав. Эдгээр оргодлуудын дунд байсан Штельцель гэгч гэнэтхэн эх оронч сэтгэлдээ татагдсан уу, үйлдвэрийнхээ каолинд хортой нунтаг хийж сүйдэлжээ. Түүнийг тагнуулын түүхэнд хоёр талд ажилласан анхны хүн гэдэг юм. Энэ үед “Мейсены мастер, шаазанд алтаар хээ тавигч Христоф Хунгер Европын орнуудаар доншуучлан Венец, Скандинов, Санкт-Петербургт төрөл бүрийн “шаазангийн” нууцыг худалдсан байна” гэж тэмдэглэжээ.
Ийнхүү хатуу шаазан нь үйлдвэрийн тагнуулын өрсөлдөөний дүнд бүх Европт түргэн тархжээ. Харин Хятадын мөнхийн хөрш бидний Монголчууд гангар шаазан хийх технологийг хэзээ хэрхэн эзэмших талаар хэлэх зүйл бага байна.
P.S. Энэхүү материалыг миний ах Ч.Баатар бичсэн бөгөөд Б.Анармолор гэсэн утга зохиолын нууц нэрээр/псевдоним/ 2000 онд “Нар” сэтгүүлд хэвлүүлж байсан юм. Ахынхаа архивт хадгалагдаж байсан уг бичлэгийг 50 насных нь төрсөн өдрийн босгон дээр ямар нэгэн засвар хийлгүй блогтоо тавьлаа.
Алдарт хөлбөмбөгч Мишель Платинигийн “Тэмцэлт жилүүдийн амьдрал” номын орчуулга, Мишель Платинигаас ахад минь ирүүлсэн захидал, гарын үсэгтэй фото зураг, Л.Түдэв, Ч.Галсан зэрэг зохиолчдын тухай бичиж нийтлүүлсэн хөрөг тэмдэглэл болон “Нууцыг хулуугсдын түүхээс” хэмээх цуврал зэрэг олон төрөл зүйлийн бичлэгийг нь хожим блогтоо тавих болно.
Энхжингийн орныг зорьсон ахынхаа дурсгалд зориулан өргөх сэтгэлийн зул, цэцгэн эрхи минь тэр болог ээ.
Friday, July 25, 2008
Картмаксимум
В.И.Лениний мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулан 1970 оны IY сарын 22-нд гурван төрөл марк гаргасан билээ. Түүний нэг нь болох ардын зураач А.Сэнгэцохиогийн “Ленинд бараалхсан нь” зургаар картмаксимум бүтээсэн байдаг.
Нэгэн ижил зурагтай ил захидал, маркан дээр уг үйл явдалтай холбогдол бүхий “БНМАУ шуудан 70.04.22” гэсэн тамга даржээ. XX зууны монголчуудын нэгэн үеийнхний шүтээн болж,
Хүн бүхний багшаа
Хүндэт Ленин багшаа хэмээн магтан дуулагдаж байсан “дэлхийн хөдөлмөрчдийн их багш” энэ хүн монгол марканд түүх болон үлдсэн билээ. Марк түүхийн баримт, он цаг, үйл явдлын гэрч болдог гэдэг энэ билээ.
Thursday, July 24, 2008
5000 чамин машинтай султан
Монгол маркийн зураачид
Монгол шуудангийн анхны маркийн зургийг Балдуугийн Шарав зурсан гэдэг. Богд хаант засгийн үед “Нэгэн өдрийн амьдрал”, “Үрс гаргаж байгаа нь”, “Богдын ногоон ордны амьдрал” зэрэг аж байдлын зураг, Богд хаан болон эх дагина Дондогдуламын хөрөг зурж байсан тэрээр ардын хувьсгал мандсанаас хойш В.И.Ленин, Жанжин Сүхбаатарын хөрөг зураг болон хувьсгалт ухуулах хуудас олныг зурсан байдаг. 1921 оноос хойш Улсын хэвлэх үйлдвэрт зураач, тасгийн эрхлэгчээр 1939 он хүртэл ажиллахдаа 1925 онд гарсан Монгол улсын мөнгөн тэмдэгтийн зураг, Улсын банкны баталгаа бичиг, батлан хамгаалах эвлэлийн тэмдэг, аж үйлдвэрийн гавьяаны одон, шуудангийн анхны марк зэргийг зурсан тухай “Монголын дүрслэх урлагийн товч түүх” номонд дурьдсан буй. 1926 онд гүйлгээнд орсон “Соёмбо” тэмдэгт марк болон төрийн шинэ сүлдтэй маркийг мөн Б.Шарав зурсан билээ. Түүний мэндэлсний 130 жилийн ойд зориулан 1999 онд “Монголын нэг өдөр” хэмээн алдаршсан зургаар нь марк хэвлэн гаргасан юм.
Монгол маркийг бүтээх үйлсэд манай үе үеийн шилдэг зураач, урчууд гар бие оролцон зүтгэж, хөдөлмөрлөж ирсэн бөгөөд:
-Дөчөөд оны үед Д.Чойдог, О.Цэвэгжав, Ү.Ядамсүрэн, Н.Цүлтэм,
-Тавиад оны үед Г.Одон, Д.Дамдинсүрэн, Г.Гомбосүрэн, Д.Лувсанжамц, Х.Дамба, Б.Доржханд,
-Жараад оны үед З.Цэцгээ, Д.Лувсанжамц, Л.Намхайцэрэн, А.Гүрсэд, П.Балдандорж, Х.Дамба, Г.Эрэнцэн, Ц.Бүдбазар, М.Цэмбэлдорж, Д.Амгалан
-Дал, наяад оны үед Г.Раднаабазар, Л.Бумандорж, Д.Уртнасан, Т.Отгонбаяр,
-Ерээд оноос хойш Ц.Цэнгэл, Д.Гунгаа, Ш.Ганболд, С.Төрбурам, А.Амарзаяа, Д.Жадамба, Н.Цэрэндэжид, С.Дашдэмид, Ц.Галт зэрэг зураачид голлон зурж байжээ.
Монгол маркан дээр гарсан анхны уран зураг бол төрийн шагналт, ардын зураач Д.Амгалангийн “Капитализмыг алгасч” хэмээх зураг билээ. БНМАУ-ын анхдугаар их хурал хуралдаж, үндсэн хууль баталсны 40 жилийн ойд зориулан 1964 оны XI сарын 4-нд гаргасан 25, 50 мөнгөний үнэтэй энэ маркийг 2 өөр өнгөөр хэвлэжээ. Сонирхуулахад ардын зураач Д.Амгалан нь Монголын марк сонирхогчдын холбооны даргаар 1973-1988 онд ажиллаж байсан хүн билээ.
Дэлхийн бусад орны маркаас манай маркийн ялгарах нэг онцлог бол хээ угалзыг өргөн дэлгэр ашиглаж ирсэнд байдаг болов уу. Анхны марк “Элдэв-Очир”-оос эхлэн өнөөг хүртэл гаргаж буй маркан дээр монгол ардын хээ угалзыг төрөл бүрээр нь донжийг нь олон чадмаг суулгаж өгч ашиглаж ирсэн нь тодорхой харагддаг юм.
Wednesday, July 23, 2008
Олимпод зориулсан анхны марк
Олимпийн анхны их наадам манай тооллын өмнөх 776 онд болсон гэдэг. Харин XIX зуунаас олимпийн их наадам гэж 4 жилд нэг удаа хийдэг уламжлал тогтож, олон улсын олимпийн анхны их наадмыг 1886 онд Грекийн Афин хотноо хийж 13 орны 300-аад тамирчин оролцож байжээ.
Манай улс олимпийн наадамд 1964 оноос эхлэн оролцож ирсэн билээ. Япон улсын нийслэл Токио хотноо болсон зуны олимпийн XYIII тоглолтод манай баг, тамирчид анх удаа оролцож алтан соёмбот тугаа олимпийн тэнгэрт мандуулж байсан түүхтэй.
Сонирхолтой нь үүнээс 4 жилийн өмнө буюу 1960 онд Италийн нийслэл Ром хотноо болсон зуны олимпийн XYII тоглолтод зориулан спортын зарим төрлөөр нэг цуврал 8 төрөл марк гаргаж байсан бөгөөд энэ нь Монголчууд олимпийн их наадамд анх маркаар “оролцож” байсны түүхэн гэрч болж үлдсэн юм.
Бас нэг сонирхолтой баримт бол 1976 оны Монреалийн олимпод зориулан гаргасан блокоос 3500 ширхэгийг нь дугаарлан “Монголын шуудан энэ блокыг олимпийн наадмыг зохион байгуулагчид ба тамирчдад зориулав” гэсэн бичигтэй гаргасан бөгөөд цуглуулагчдын дунд “цэнхэр блок” хэмээн алдаршсан уг блок нь өнөөдөр 200-400 долларын үнэд хүрч олдоход ховор болжээ.
Tuesday, July 22, 2008
Монгол улсын төрийн ордон
Монгол улсын төрийн ордны зурагтай марк энэ мэт 10-аад удаа гарсан төдийгүй ил захидал, зурагт дугтуй, маркжуулсан дугтуй нэлээдийг хэвлэн гаргасан нь одоо манай цуглуулагчдын өв санд хадгалагдан байдаг билээ.
"Тугалган цэрэгтэй" хоёр хаан
"Доктор Поль Фердинанд Гаше"
Секс сонирхолтой "их залуурч"
Sunday, July 20, 2008
Хэт тансаг хорхойсол
П.П.Семенов-Тянь-Шанский
“Энэ захиаг Р.Чойном нь бичиж байна"
Ясны сүрьеэгийн больниц Чойномоос” хэмээн хаягласан энэхүү захидлыг 1959 оны Y сарын 09-нд илгээсэн болохыг маркан дээр дарсан шуудангийн тамга нь гэрчлэхийн зэрэгцээ дугтуйн ар талд “5 сарын 18-нд авав” хэмээн тэмдэглэсэн нь дурайн буй.
Энгэрийн үзгэндээ хар бэх татуулж байгаад
Энхрий нөхрийнхөө халуун зүсийг санаж байгаад
Энэ захиаг Р.Чойном нь бичиж байна
Эвхэж наагаад эзэнд нь одоо явуулах гэж байна хэмээн шүлэглэж эхлэх энэ ховор сонин захидлыг Р.Чойномын өвийг хамгаалах “Өд” сангийн тэргүүн Д.Ганболдын туслалцаа дэмжлэгтэйгээр номдоо оруулж байна.
ЗАХИДАЛ
Захидал гэдэг, баяр баясгалан,
Залуу хүний хайрын сэтгэл,
Заримдаа бас, хэн нэгэн дээр
Задран дэлбэрэх хүнд бөмбөг юм.
Хумхийн төдий үнэн үггүй ч бий.
Хуруувчин чинээ нууцхан захидалд
Өмхий санаа багтаад ирэх ч бий,
Үзэмж цэвэрхэн бичгийн мөрүүдэд
Үхсэн заль шингээд ирэх ч бий.
Алга дарамхан захидлын дугтуйд
Алах дайсан, аврах нөхөр,
Амрагийн дунд чулуудсан яс,
Амьдралын замд булсан хавх,
Хахууль амласан бялдуучлалын ембүү,
Халдвар ихтэй сэтгэлийн тэмбүү
Ханилал, хагацал, инээд, нулимс
Хамаг хорвоо бүгд багтдаг байна гэж 1976 оны 5 сарын 31-нд бичиж байсан нь “Сүмтэй бударын чулуу” номд нь бий.
"Нээлттэй захидлын хуудас"
“Шуудангийн ил захидлын бүртгэл” хэмээн бичсэн түүний гар бичмэлээс үзвэл манай улсын анхны ил захидлын хуудас нь Д.Сүхбаатарын хар цагаан гэрэл зураг бүхий зурагтай 1931 онд хэвлэгдсэн ажээ. 1932 оны YII сарын 10-нд гүйлгээнд гарсан “Шинэ Монгол” цувралын 40 мөнгөний үнэтэй төрөл дээр хэвлэсэн Д.Сүхбаатарын хөрөг бүхий маркийг дээрх ил захидлын гэрэл зургийг ашиглан бүтээсэн болов уу гэж боддог. Зэрэгцүүлэн харахад тун адилхан харагддаг юм.
1926 оны YI сарын 11-нд гарсан нэгэн ил захидлын хуулбар Ө.Сэрээтэр гуайд хадгалагдаж байсан. Нүүрэн дээрээ соёмбо тэмдэг дарсан тэрхүү хуулбар нь 1931 оноос гүйлгээнд гарсан ил захидлуудын түрүүчийнх гэж ярьж билээ.
Дашрамд дурьдахад манай улсын шуудан харилцаанд ил захидлын хуудсыг анх “нээлттэй захидлын хуудас” гэж нэрлэж байсан бөгөөд 1921 оны ардын хувьсгалаас өмнө Их Хүрээнд байсан гадаадынхан, тухайлбал герман, япон, шведийн худалдааны пүүсүүд гоёмсог ил захидал хэвлэж баяр ёслолоор бие биедээ илгээж байсан мэдээ бий. Түүнчлэн Дөрвөд, Урианхайн хязгаарт амьдарч байсан Монголч эрдэмтэн А.В.Бурдуков 1914 оноос эхлэн Монгол орны аж байдлыг харуулсан зурагтай ил захидлын хуудас хэвлүүлэх болсон гэдэг. Тэдгээр нь одоо Санкт-Петербург дахь Азийн улс түмний хүрээлэнгийн архивт хадгалагдаж буй ажээ.
Н.В.Гоголийн цуглуулга
"Сүүлчийн дагина" Мэрилин Монро
“Сүүлчийн дагина” хэмээн баруунд алдаршсан 50-60-аад оны Голливудын од энэ бүсгүй хорвоод дөнгөж 36-хан насалсан хэдий ч гоо үзэсгэлэн, авьяас билэг, ур чадвараараа үзэгч олныг “байлдан дагуулж”, XX зууны хамгийн цуутай жүжигчдийн нэг гэж тооцогдох болсон билээ. Түүний амьдрал элдэв таавар, ээдрээ будлиан, мандал бадрал, зовлон жаргалаар дүүрэн байсан юм.
Мэрилиний нэр алдар туйлдаа хүртэл мандаж түүний нэрээр бүхэл бүтэн хот, кино театр, дэлгүүр хоршоо, сарнай цэцэг, эмэгтэй хүний дотуур хувцас нэрлэгдэж, долоо хоногт шуудай шуудай захиа ирсний нь шуудан холбооныхон ялгах гэж сөхөрч унатлаа ажиллаж байсан гэдэг.
Америкийн Ерөнхийлөгч Жон Кеннеди, түүний дүү Шүүх яамны сайд Роберт Кеннеди нартай нууц амрагийн харьцаатай байсан Мэрилин Монро 1962 оны наймдугаар сард учир битүүлэг байдлаар нас барсан юм. Түүний үхлийн нууц одоо болтол бүрэн тайлагдаагүй бөгөөд энэ тухай олон арван таамаглал байдаг боловч нэг нь ч албан ёсоор батлагдаагүй билээ.
“Засгийн газрын мэдээ” 1995.11.14 №164
Saturday, July 19, 2008
Хүүхэлдэйн түүх буюу Пиноккиогийн адал явдал
Владимир Даль
Demi Moore
XXI зууны Монголын анхны марк
Маркийн дөрвөн өнцөгт нь тэнгэр, усаар дэвсгэр хийж улиран одогч зуун болон мянганы сүүлийн жил нь луу жил, загасны ордод, шинэ зуун болон мянганы эхний жил могой жил ба бумбын ордод тохиож буйг монгол зургийн аргаар дүрсэлжээ. Харин уг блокийн төв хэсэгт шинэ мянган-шинэ зуундаа эв нэгдэлтэй амьдрахын бэлгэдэл болгон “Эвтэй дөрвөн амьтан”-ыг зурж доор нь “Энэхүү марк нь XXI зууны монголын анхны марк болой” гэж монгол бичгээр бичсэн байна. Монгол маркийн түүхэнд анх удаа давхар шивээстэй хэвлэсэн уг маркийн эх зургийг зураач Ц.Цэнгэл, А.Амарзаяа, Т.Отгонбаяр нар хамтран бүтээж, Э.Болд компьютерийн дизайнераар ажиллажээ.
Хас тэмдэгтэй шуудангийн тамга
1927 оны Y сарын 28-нд Улаанбаатараас Манжуурт илгээсэн нэгэн захидал дээр дарсан “ULANBATOR MONGOLIA” хэмээсэн үгтэй дугуй тамганы доод хэсэгт нар зөв эргэлттэй хас тэмдэг сийлсэн нь дурайн буй. Монгол шуудангийн тамганд хас тэмдэг хэрэглэж байсны учир юу вэ?
Нэгэн зүйл. 1920 оны YI сарын 25-нд байгуулагдсан МАН-ын Төв Хорооны тамга нь нар зөв эргэсэн хас тэмдэгтэй байжээ. Түүнчлэн 1920 оны XIсарын 10-наас эхлэн гаргасан МАН-ын анхны хэвлэл “Монголын үнэн” сонины толгойд Монгол ардын намын сүлдийг хас бэлгэдлээр, Оросын эв хамт намын сүлдийг таван хошуу тэмдгээр төлөөлүүлэн хийсэн байдаг. Тэгээд ч ардын түр засгийн сүлд нь 1925 он хүртэл таван хошуу дотор байрлуулсан дугуй хүрээтэй хас тэмдэг байжээ.
Монгол шуудангийн дугтуй, марк, ил захидал цуглуулагч Такенори Шимизу “Collecting Old Mongolian Postage Stamps” /УБ.2004 он/ номдоо 1922-1936 оны хооронд Нийслэл Хүрээ, Улаанбаатар хотоос Хаалган, Харбин, Манжуур, Москва, Бээжин, Берлин хүрсэн дугтуй дээр хас тэмдэгтэй тамга хэрхэн дарсаныг үзүүлсэн байдаг. Харин Монгол улсын шуудан харилцаанд 1937 оноос эхлэн хас тэмдэгтэй тамга хэрэглэхээ байжээ.
Friday, July 18, 2008
Жорж Сименоны гаансны цуглуулга
Мөрдөгч Шерлок Холмс
Малгай цуглуулдаг Тэтчер
Thursday, July 17, 2008
Юрий Никулины хобби
-Хүүш ээ, та нар зайлаад өгөөч гэтэл талимаарсан том алаг нүдтэй үнээ цонхоор нь толгойгоо оруулж,
XX зууны Монголын арван гол үйл явдал
Шинэ мянганы эхлэл дээр Монгол маркийн түүхэнд үлдэхүйц сонин содон хэд хэдэн марк гарсан билээ. Түүний нэг нь 2000 оны IX сарын 13-ны өдөр гүйлгээнд гарсан “XX зууны Монголын арван гол үйл явдал” хэмээх марк юм. Энэ марканд Монгол улсын түүхэнд гүнзгий ул мөрөө үлдээсэн дараахь томоохон чухал үйл явдлуудыг сонгон оруулжээ.
1. Богд хаант Монгол улс байгуулагдсан нь /1911 он/
2. Ардын хувьсгал ялсан нь /1921 он/
3. БНМАУ-ыг тунхаглаж, анхны Үндсэн хууль баталсан нь /1924 он/
4. Улс төрийн их хэлмэгдүүлэлт эхлэсэн нь /1937 он/
5. Халхын гол, чөлөөлөх дайн /1939 он/
6. Тусгаар тогтнолын тухай бүх нийтийн санал асуулга /1945 он/
7. Атар газрыг эзэмшсэн нь /1959 он/
8. НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүнээр элссэн нь /1961 он/
9. Монгол хүн сансарт ниссэн нь /1981 он/
10. Ардчилсан хувьсгал ялсан нь /1990 он/
XX зууныг бэлгэдэн 20 мянган хувь хэвлэсэн уг хэлхээ маркийг зураач Т.Отгонбаяр бүтээж, чимэглэлийг Э.Болд гүйцэтгэсэн бөгөөд зөвлөхөөр нь түүхийн ухааны доктор С.Идшинноров ажиллажээ. Шуудангийн марк нь тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг, түүхэн хөгжлийн баримт, сурталчилгааны хэрэгсэл болдогын хувьд Монгол улсын ХХ зууны түүхийг нэгтгэн базаж нэгэн хавтгай дээр буулгасан нь энэ байлаа.
Анхны өдрийн дугтуй
Wednesday, July 16, 2008
Tuesday, July 15, 2008
“Улаанбаатарт байгаа миний аавд”
Өдтэй юу бичиг нь
Өртөөгөөрөө дамжина аа хө хэмээн үе үеийн монголчууд дуулж ирсний зэрэгцээ захидал бичгийн тухай оньсого таавар зохиож хэлэлцэж ирсэн нь эртний хэрэг билээ.
Далавчгүй байж ниснэ
Хэлгүй байж ярина /Захиа/
Хөлгүй байгаад явж чадна
Хэлгүй байгаад ярьж чадна
Хоёрын сэтгэлийг илэрхийлж чадна
Хол ойрыг холбож чадна /Захидал/
Алгын чинээ алчуур
Айл бүрээр гүйнэ /Бичиг, захиа/
Ухаангүй байтлаа өөрөө хэлж
Улаа унах нь хэнээс ч илүү
Хэлгүй байтлаа хэсүүлэн явж
Хэрэг бүтээх нь юунаас ч илүү /Албан бичиг/
Цэлгэр сайхан талын
Дөрвөн өнцөг
Чиг сайхан шугам дээр л
Дайралдан уулзана /Бичгийн дугтуй/ гм. захидал, албан бичиг, бичгийн дугтуйн тухай оньсого таавар олон байдгийн захын жишээ нь энэ билээ.
Алтан номын үсгээр үг хийж
Ам цагаан цаасаар бие болгож гэж ирээд л гуч дөчөөд оны үед шүлэглэн захидал бичдэг байсан буурлуудын маань ихэнх нь өнөөдөр энхжингийн оронд “морилжээ”.
Алтан үсэгтэй захидлыг
Амраг чамдаа бичлээ дээ
Ардын цэргийн албандаа
Амар сайн байна уу даа гэж зохиолч Хөдөөгийн Пэрлээ 1942 онд зохиосон “Амрагийн дуу” шүлэгтээ өгүүлсэн нь бий. Энэ шүлэг тухайн үедээ янаг сэтгэлийн дуу болон эгшиглэж байлаа.
Дурлаад өгсөн захиа чинь
Өвөрт минь одоо явж байна
...Хоёр хүнийг, хоёр гүрнийг, хорвоо дэлхийг, урд хойт үеийг, эрин зууныг холбон ойртуулагч захидал гэдэг алтан утас бүү тасартугай” гэж эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв нэгэнтээ магтан дуулсан билээ.
“Далавчгүй байж нисдэг, хэлгүй байж ярьдаг” энэхүү захидал хэмээх “ид шидэт” зүйл нь шуудангийн дугтуйнд хийн, марк наан баталгаажуулж, тамга тэмдэг дарсны эцэст сая хоёр хүнийг, хоёр гүрнийг, хорвоо дэлхийг холбож чадах “хүчтэй” болдог ажгуу.
Хорин долоон жил хэлмэгдсэн марк
1962 оны II сарын 14-нд болсон МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны хурал дээр үзэл суртал хариуцсан нарийн бичгийн дарга Д.Төмөр-Очир “Чингис хааны 800 жилийн ойг тэмдэглэх тухай” асуудал оруулж ирэв. Уг хурлаас Чингис хааны 800 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал хийх, дурсгалын хөшөө босгох, шуудангийн марк гаргах болон баримтат кино хийхээр тогтжээ. Ой тэмдэглэх илтгэлийн ноорог, шуудангийн маркийн эскиз, кино зохиолын төлөвлөгөө зэргийг тухай бүрт нь УТТ нарийвчлан авч хэлэлцэж байв.
Тэр үед Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд сурч байсан яруу найрагч Д.Пүрэвдорж
Чингис –нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм
Чингис-сумын зэвнээс гараагүй юм
Чингис-Өэлүн эхээс төрсөн юм
Чингис-Өрлөг Монголоос гарсан юм
...Оонын халиун зоо шиг халхын саруул талд
Онгин цагаан тамга шиг гэрээ тэр барьсан юм
Онон мөрний савд хур шиг шаагих адуунаас
Онгон хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм
Элгэн ургаа өмөөрсөн дөрвөн тотгоор түшүүлж
Тулгар төрийн баганыг хорол тоононд өргөн
Туурга тусгаар Монголын голомтыг тэр тулсан юм хэмээн тээр жил бичиж байлаа.
Харин энэ үед Зөвлөлтийн дээд удирдлагын хүрээнд “Чингис хааны ой тэмдэглэх нэрийн дор үндсэрхэг үзлийг дэвэргэж, яваандаа оросын эсрэг үзэл монголд газар авч магадгүй юм” хэмээн айн болгоомжилж эмзэглэж байв. ЗХУКН-ын Төв Хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Н.С.Хрущев Монголын нам, төрийн тэргүүн Ю.Цэдэнбалыг дуудан “Улаанбаатарт юу болоод байгаа юм? Чингис хааны хөрөгтэй юун марк хэвлээд байгаа юм? Чингис хааны зурагтай цамц залуучууд өмсөөд байгаа гэнэ. Та тэнд юугаа харж байгаа юм бэ? ...Явж наад учраа ол” хэмээн толгой түрүүгүй загнасан гэдэг.
1962 оны IX сарын 10-нд болсон МАХН-ын ТХ-ны III бүгд хурлын шийдвэрээр зохисгүй баяр ёслол санаачлан “үндэсний үзлийг дэвэргэсэн” Намын Төв Хорооны үзэл суртал хариуцсан нарийн бичгийн дарга Д.Төмөр-Очирыг бүх албан тушаалаас нь чөлөөлж, Чингисийн марк болон бусад дурсгалын зүйлсийг яаралтай устгав. Чингисийн 800 жилийн ойд зориулж захиалж хийлгэсэн марк зарим хөрөнгөтөн оронд гарсан тухай УТТ тусгайлан авч хэлэлцсэн байна.
Ойд зориулсан шуудангийн маркийг худалдаанаас хурааж, хадгалсан хүнийг нь шийтгэж байв. Ингэж Чингис хаандаа зориулан хэвлэсэн марк хэлмэгдэж, хорин долоон жилийн турш архивын тавиур дээр тоосонд дарагдан хэвтэх болсон юм.
Тухайн цаг үеийн үзэл суртлын байдал, их гүрний дээрэнгүй бодлогоос шалтгаалан
Гал усанд элэгдсэн буурал замбуутивийн магнайд
Ган сэлмийнхээ ирээр Монгол гэж бичсэн эзэн богд Чингис хааны хөрөг бүхий маркаа хүртэл ингэж хэлмэгдүүлж байсан түүх бий.