НИСЧ ЯВАА БҮРГЭД

“Харанга”-ын ЛХАГВАСҮРЭН-д

Уул уулын оргил

Элгэн дор минь
Ус усны мандал
Элгэн дор минь

Зөрөг зөргөөр харгуй
Элгэн дор минь
Сүрэг сүргээр адуу
Элгэн дор минь

Зандан хүрэн толгод
Элгэн дор минь
Загийн шугуйт говь
Элгэн дор минь

Цуурай зулрах халил
Элгэн дор минь
Цуутай дорнын тал
Элгэн дор минь

Дагшин ариун газар
Элгэн дор минь
Даль жигүүрт бие минь
ТЭНГЭРИЙН ДУНД.

Яруу найрагч Цээнзэнгийн ГАЛБАДРАХ

МОНГОЛ ОМОГ буюу Цээнзэнгийн ГАЛБАДРАХ

Саяхан “Алтан тайзны эзэд” номон дээр хамтран ажилласан бидний хэдэн нөхөд ааг цоо хийн сууж билээ. Тэгтэл сэтгүүлч Н.Сарангэрэл “Галаа, чи өнөө “Монгол омог”-оо нэг уншаадахаач” гэсэн юм. Бас дээр нь “Шинэ шүлэг нь” гэж нэмж хэлж билээ. Галбадрах мөнөөх л зангаараа нүдээрээ инээснээ:
-Хэрэг байна уу даа? гээд дахин шаардуулснаа:
-За за гээд царай нь төвхрөн хоолой засаад:
Зул хонгор наран
Дорнын тэнгэрээс
Зуларч мандахад
Эр монгол омог
Эмээл дээр асаж
Дэлт морьдын салхин дунд
Гал шиг дүрэлзэнэ... гээд намуухан уншиж эхэлж билээ.

Энэ үед надад мөн ч сонин сэтгэгдэл төрсөн. Галбадрах гэх энэ залуутай би танилцаад, нэлээн хэдэн жил болжээ. Бүр хамтран бага гэхгүй ном баринтагласан атлаа яруу найрагч гэдгийг нь мэдээгүй ажээ. Шил шилээ харан, мөр мөрөө даган, чихэлдэн цуврах хэрнээ бие биеэ таньж мэддэггүй, мэдэх ч гэж зүтгэдэггүй энэ цагийн өчүүхэн амьтан юм даа чи гэх гашуун бодол дотроос минь хатгаж байсан хэрэг.

Би гэдэг хүн шүлэг найраг, тэр тусмаа шинэ үеийнхний бүтээлээс бараг уншаагүй, Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”-аар Монголын газар нутгаа эрэн тэмтрэх дуртай, Ч.Чимидийн “Би Монгол хүн”-ээс монгол хүний үнэт зүйлийн эх байх ёстой гэж санан амандаа хүлхэх дуртай хуучинсаг нэгэн. Өөрийгөө зэмлээд ч байгаа юм шиг ийм бодол толгойд эргэлдэх зуур,
...Онгож гандаагүй-Хөх Монгол
Амьдралыг сур шиг элдэж
Амьдралд сур шиг элдүүлж
Хүн болно...

...Эрхмийн дээдэд
Эвийг мэтгэж
Эрдэнийн дээдэд
Номоо зална
Эгшиг яруутны
Бүүвэйг таслаагүй баярт омог
Эсгий туургатны
Удам таслаагүй гэрэлт омог...
Арцалдвал
Эрчилж асна, догшин омог
Атаатан довтолбол
Тэрсэлж босно, дайчин омог
Хувь ганц Монгол
Монголоороо л байвал
Хуур шиг уянгална, тэнгэрлэг омог
Монгол омог хэмээн зугуухан үргэлжилж байсан.

Эрхэм уншигч Танд юу санагдаж байна. Одоо чинь аль хэдийнэ улс төрийн нам, улстөрчдийн “омог” огшоод эхэлсэн. “Монгол хүн-2020”, “Монгол Улсын хөгжил-2030” энэ тэр гээд аль хэдийнэ савлаад эхэлсэн цаг. Би чадна, тэр чадахгүй гэсэн аман салхи эхэлсэн. Монгол хүнд, Монголдоо хайртай дуртайгаа уралдан нотлох гэж ядаж байна. Гэтэл чанга дуутай, уран цэцэн үгтэй “улстөрчдийн” амнаас “Хувь ганц Монгол” хэмээх үг гарч байхыг би л лав сонсоогүй.
Тэгтэл аман салхи байтугай аятайхан чанга дуугардаг болов уу хэмээн миний боддог байсан Ц.Галбадрах найрагчийн сэтгэл ийм нүргээнтэйг сая л ухаарав. Нэг л мэдэхэд “Галаа, шүлгийн түүврээ өгөөч” гэж гуйж билээ. Тэгтэл ашгүй “Бадрангуй” хэмээх 2008 онд хэвлүүлсэн номоо өгсөн юм. Дэлгэн үзвэл амархан тавиулахгүй, уншаад эхэлбэл саламгүй олон шүлэгтэй ажээ. Номын өмнөтгөл болгон ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн, яруу найрагч Б.Ичинхорлоо, Ц.Бавуудорж нар тус тусдаа үгийн мялаалга өргөжээ.
...Дэлгээд унших хуудасгүй л болохоос биш
Амьдралын ухаан чихэлдсэн
Дээлтэй судар буурал аав минь...
Намайг хүний нутагт даарчих вий гэсэндээ Та
Нар тэвэрч зүүдэнд минь ирдэг... гэж дөч гарсан эрийн ухаарлаар аавыгаа үгүйлж,
Монгол уяа
Мориор дүүрэн байхад
Явгарахын хувь
Дутуу, надад
Элбэг баян нутаг байхад
Цагаачлахын хувь
Дутуу, надад... гэж “юмтай Монгол”-ын хүүгийн буйраар ханхалзсан бол залгаад:
Хотолд хэрэггүй хүн явснаас...
Харагдахгүй урсах салхи байх минь яав
...Баригдахгүй хөөрөх будан байх минь яав... гэж өөрийгөө голж, өөр нэгэн шүлэгтээ:
Туулсан зам-Их ч
Туулаагүй нь-Түүнээс ч их
Мэдсэн зүйл Их ч
Мэдээгүй нь-Түүнээс ч их
...Өнгөрснөөс
Өмнө байгаа бүхэн дандаа их... гэж монгол найрагчийн зангарагаар туйлж, хийх бүтээх, үзэх харах их юм өмнө минь бий хэмээн өөрийгөө ирлэсэн байхыг уншаад харагдах өнгө, мөн чанар хоёрын ялгаа гэгч энэ болов уу гэж саналаа.

Тийм ээ, би монгол найрагчийн гэлээ. Чухам энэ тухай Ц.Бавуудорж “хоёргүй Монгол оо өмөөрөхүйн чин санааны... хана нь, унь нь, тооно нь...” ажээ хэмээн дуу алдсан байна билээ. Эрхэм уншигч Та:
“Нүүдэл саахалтын тэртээгээс
Чимээ анир анддаггүй... эсвэл
Салхи халууцаж гэлдэрсэн
Гал үд... гэсэн зураглалыг өөр газрын хүн ингэж үгээр зурахгүй нь лав. Эсвэл:
Халууцаж нозоорсон утаа
Хаяагаар тэнүүчилнэ... гэдэг ч юм уу, үгүй бол:
...Тэнгэрийн нараар газар бялуурч
Цас зүүдлэн бай луу... хэмээх дүрслэл Монголын говиос, монгол сэтгэлээс л гарна гэдэгт эргэлзэнэ гэж үү? Үгүй л болов уу. Бас дахиад нэг шүлгээс нь ишлэе.
Элэг сэтгэл
Эртний сайхан ерөөл бодож
Санаа нийлсэн хоёр айл...
Салж нүүнэ...
Холдохоороо “мөөрөлдөнө”...
Ойртохоороо “мөргөлдөнө”...
“Үхэр” Монгол ... гэсэн найрагчийн халаглал Монголоо хэмээх сэтгэлийн илэрхийлэл биш гэж үү? Ц.Галбадрах найрагчийн бүтээл туурвилд энэ цагийн эрээн барааны талаарх бодол эрэгцүүлэл ч багагүй туссан байх ажээ. Тухайлбал:
Энэ цагийн “гоёл”
Эрх мэдлийн шуналаар
Цаг үргэлж тэр
Цангаж явдаг
...Элгэнд наалдсан дэлүү шиг
Дээдсээс салахгүй
...Өрөөлийн ул
Долоохын тоолонгоор ...дуусах нь дээ... хэмээн халагласан бол өөр нэг шүлэгтээ:
...Наран мандахад
Сүүдэр л ганцаар нүүр буруулж
Сүүн өнгөтэй болгоны
Буруу талд хярна... хэмээн товч, тодорхой, чамин үггүй бичсэн байх нь нам дуутай, үг цөөтэй найрагч Галбадрахын дотоод мөн чанарын гадаад илэрхийлэл гэлтэй. Бас “тэнгэр газрын дунд, зэрэглээн хөшиг татаж байгаад тэмээ, хөтөл гүвээ, намхан бор толгод” зурдаг говийн найрагч гэж хэлмээр санагдлаа.

Гэхдээ “дулаанд ч, хүйтэнд ч нэг л янзаар дүнхийх уулын хормойд төрсөн”, “тоорцог ягаан толгодын нэг” гэж өөрийнхөө тухай бичсэнд хөтлөгдөн монгол ахуй, өмнийн говиос “алсарч” чадаагүй шавилхан эр гэж эндүүрч лав болохгүй. Харин бүр “гандаж, хэлтгий явахад зэмлэх гаатай чихэр шиг үгтэй, ...үгийн явган шуурганаас толгодоо өмөөрч зөрж зогсох” ухаан бодол, авъяас билэг нь ид жагсаж яваа эр-аавын үг гэж түүний бүтээлийг үнэлбэл үнэнд илүү ойртох буйзаа. Өөр нэгэн шүлгэндээ:
Өвлийн шөнө нүцгэн оддыг хараад
Өрөвддөг
Дээлээ тайлаад нөмөргөж чадахгүйдээ
Дэмий л аргаа бардаг
Өндөр тэнгэрт ганцаар сарыг хараад
Өрөвддөг
Дэргэд нь хань болоод суухгүй дээ
Дэмий л аргаа бардаг гэснийг уншаад дэлхийг дангаар нь биш дагуултай нь өрөвддөг, “бэлчээртээ” тогтож ядсан омголон найрагч юм гэж өөрийн эрхгүй санагдана. Ийм найрагчийн “БАДРАНГУЙ” хэмээх номыг уншаад өөрийн эрхгүй сэтгэгдлээ хэлхлээ. Болгоогтун.
Уран бүтээлийн алсын аянд яруу найрагч, сэтгүүлч хэмээх хөтөлгөө морьтой мордсон Цээнзэнгийн Галбадрахын аяны дөрөөг үгэн сүүгээр мялаая даа.
Орчуулагч Норовын ПҮРЭВДАГВА


Яруу найрагч Ц.ГАЛБАДРАХ

МОНГОЛ ОМОГ

Зул хонгор наран
Дорнын тэнгэрээс
Зуларч мандахад
Эр монгол омог
Эмээл дээр асч
Дэлт морьдын салхин дунд
Гал шиг дүрэлзэнэ

Орох бороо, босох угалз
Он жилүүдийн цавчил, шилгээлд
Онгож гандаагүй
Хөх монгол
Амьдралыг сур шиг элдэж
Амьдралд өөрөө сур шиг элдүүлж
Хүн болно

Тойгт болгон нь
Сөгдөх дургүй монгол омог
Толгойт болгон нь
Гудайх дургүй монгол омог
Дэлхийг
Эмээл шигээ сандайлж
Гүрнийг захирсан хаан омог
Дээж өргөн ус нутгаа шүтэж
Голомтоо бадраасан хатан омог
Эрхмийн дээдэд
Эвийг мэтгэж
Эрдэнийн дээдэд
Номоо зална

Эгшиг яруутны
Бүүвэйг таслаагүй баярт омог
Эсгий туургатны
Удмыг таслаагүй гэрэлт омог
Дөнгөж амаржсан ээжийн
Нялх харцанд цолмонтоно

Эхийн сүүний бяртай
Хүчирхэг омог
Шилийн жаврыг сөрж давна
“Эр бор харцага”-ын жигүүртэй
Тэнхээлэг омог
Ширээсэн зодогтныг магнайлж дэвнэ
Дуутай омог
Найрын хойморт
Хуур, лимбийн аялгуутай найрсан даргиж
Цуутай омог
Наадмын дэнжид
Хурдан буяны салхитай уралдаж дэргэнэ

Алмааз шиг
Идэр хатуу монгол омог
Аргалын цог шиг
Илчит халуун монгол омог
Арцалдвал
Эрчилж асна, догшин омог
Атаатан довтолвол
Тэрсэлж босно, дайчин омог

Хувь ганц Монгол
Монголоороо л байвал
Хуур шигээ уянгална, тэнгэрлэг омог
МОНГОЛ ОМОГ.
2011 он.

С.Есенин Монголоор “дуулж байна”

Энэ зуны наадмаар л юмдаг. 7 сарын 10-ны өдөр байсан байх аа. Ж.Нэргүй ах утасдаж байна. “Лагерь дээр байна. Сергей Есениний шүлгийн түүвэр орчуул гэж Баясгалан багш үүрэг өглөө. Нухаад сууж байна. Энд ном хэвлэл хамаг юмнаасаа хол болохоор гарын доор юм юм байхгүй хэцүүдэж байна аа. Есениний “Москва Кабацкая” гэдэг шүлгийн түүврийн тухай материал интернет дээр юу байгааг хараад өгөөч” гэнэ. Мань эрийн хувьд Есениний шүлгүүдийг орчуулаад “юун наадам, юун цагаан сар” л байгаа бололтой. Инээд ч хүрэх шиг.

Наадмын дараа, нэг ярьтал “Орчуулаад дуусчихсаан. Яг арван өдөр, арван шөнө яс суулаа. Янзтай болсоон” гэдэг юм байна. “Үгүй, тэгээд хэдэн хэвлэлийн хуудас шүлгийг арван өдөр, шөнийн дотор багтаагаад туучихдаг хүн бэ дээ, та” гэвэл “Найман хэвлэлийн хуудас л болох болов уу даа” гэдэг юм. Эгдүү ч хүрэх шиг.

Мань эрийн аагтай омголон занг би уг нь мэднэ л дээ. Ихэс дээдэс гэж хэн хүнээс айж ширвээтээд, налигнаад байхгүй, хэлэх гэсэн үгээ хэнд ч, хэзээ ч, хаана ч хэлэхээс сийхгүй, баргийн эрд хувиа тавихгүй, аархуу шазруун энэ найрагчийг “Юун ч том дуугардаг юм бэ дээ” гэж тэрхэн үедээ бодож явлаа. Гэтэл Оросын ард түмний сэтгэл зүрхний дууч болсон Сергей Есениний сонгомол 100 шүлгийг цөс ихтэй монгол найрагч аялгуу сайхан эх хэлээрээ буулгасныг үзээд аргагүй л биширлээ. Урьд нь Э.Оюун, Б.Явуухулан, М.Цэдэндорж, С.Баясгалан зэрэг манай нэртэй гүүш нар С.Есенинг “амлан авч” шүлэг найргаас нь монголчилж байсан ч ингэж нэгэн бүтэн түүвэр болгон гаргаж байгаагүй аж. Харин орчуулагч Ж.Нэргүй онгодын хүлгээ эмээллэж, Янжинлхамын ивээл доор яруу найргийн хур буулгалаа. Түүний буянаар С.Есенин өнөөдрөөс эхлэн монголоор “дуулж байна”.

Түүний орчуулсан “С.Есениний сонгомол шүлгүүд”-ийг хоёр өдөр уншлаа. Мань эр урьд насандаа Есенинтэй андлан уушийн газрын ширээ тохойлдож, бал бурмын амтат тансаг шүлгээр бие биесээ дайлж явсан байх аа. Хорвоод дөнгөж 30-хан насалсан хэдий ч эх болсон Орос орноо, тэнүүн уудам тал нутгаа, тосгоны захад хангинах хөөрөгт хөгжим, цагаахан хус модоо, цэнхэр нүдэн бүсгүйчүүдийн тухай дуулан дуулсаар “жаргасан” Орос найрагчийн сэтгэлийн эгшиглэнг одоо л би дөнгөж ойлгож эхэлж байх шиг ээ...

Энэ ном дөрвөн хэсэгтэй.
-Амин булаг буюу Балчир насны шүлгүүд
-Цэнхэрхэн үдэш буюу Идэр насны шүлгүүд
-Перс аялгуу буюу Төгс насны шүлгүүд
-Цасан хөндий буюу Насан эцсийн шүлгүүд хэмээсэн хэсэг тус бүрээс нь нэг шүлэг сонгож блогтоо орууллаа. Энэ бол зөвхөн миний сонголт. Үүнээс илүү олон сонгодог сайхан шүлгүүдийг та бүхэн номтой нь танилцаж уншаарай.

***

Дуучин өвөл гуугална
Дуулган ой хүүглэнэ
Нарсан төгөл шуугина

Бөөн уйтгарт умбана
Бөмбийх үүлс умбарна
Бөртийх алс руу шуударна

Явган шуурга товилзоно
Ямбуу даавуу шиг гүвэлзэнэ
Яасан ч хүйтэн юм бэ дээ

Сөрөвгөр хэдэн бор шувуу
Шоовдор хүүхэд шиг бөөвийлдөн
Цонхны шилэнд бүртэлзэнэ

Бээрсэн хэдэн бялзуухайн
Бор ходоод нь хоосорчээ
Бөөрөө нийлүүлэн шахцалдана

Цонхны хавтас дэрчигнэнэ
Цасан шуурга тэлчигнэнэ
Цочмог цочмог ширүүснэ

Хөөрхий хэдэн бялзуухай
Хүүглэх шуургыг мартаад
Хөлөө атийгаад зүүрмэглэнэ

Усгал наран мишээж
Урин хавар ирлээ гэж
Унтах нойрондоо зүүдэлнэ.

1910

***

Нохойн тухай дууль

Үүрийн гэгээ улбартан цайж
Сийрсэн дээвэр шаргалтан байхад
Хөөрхий гичий гөлөглөжээ.
Хөөрхөн, долоон шар гөлөг гаргажээ.

Долоохон гөлөгнийхөө нойтон үсийг
Долоон долоосоор үдэш болгожээ.
Халуухан хэвлийнх нь илчинд уяраад
Хайлсан цас урсаж байжээ.

Бээрүү тахиа пийшинд наалддаг
Бүрий барай нөмрөн буухад
Догшин царайлсан эзэн нь ирээд
Долоон гөлгийг шуудайлан үүрчээ.

Хөөрхий гичий түүний хойноос
Хунгар захлан даган гүйжээ...
Хөлдөж аниагүй цооногийн ус
Хэзээ хойно нь ч бургилсаар л байжээ...

Хөөрхий гичий гуйвлан хариад
Хөлөө долоон цагираглан хэвтэхэд
Дорноос мандсан өнчин саран
Долоон гөлөгнийх нь нэг шиг харагджээ.

Холдоо хөхрөх үдшийн тэнгэр лүү
Хоншоороо өргөөд гийнан улихад нь
Шинийн сарны хавирган мандал
Шилийн цаагуур шингээд орчихжээ.

“Хөөш гөлөөг май, май!” гээд
Хууран шидсэн чулуунд гомдох шиг
Хөөрхий жингэрийн халуухан нулимс
Хөр цас руу алтан од шиг унажээ.

1915

***

Сарнай цэцэг талын энгээр намуухан дохилзоно.
Саран мандаж, гүргэм ургадаг хязгаар ажээ.
Омар Хаямын нэгэн цагт зохиосон дууг
Амраг чи минь наддаан аялж өгөөч ээ.
Сарнай цэцэг талын энгээр намуухан дохилзоно.

Сарны туяанд Шираз нутаг аядуухан гэрэлтэнэ.
Сүрэг цох шиг оддын чуулган алсдаан эргэлдэнэ.
Охид хүүхнүүдээ перс харчуул гивлүүр дор нуух нь
Орчлон хорвоод зохисгүй юм аа, хонгор минь ээ.
Сарны туяанд Шираз нутаг аядуухан гэрэлтэнэ.

Зэсэн өнгөт, хүрэл биеэ далдлах нь юуных?
Эсэн бусын даавуугаар хулдаад хөшчихсөн юм уу?
Хүн бүхний хайрыг татах гээд аль эсвэл,
Халуун наранд нүүр нь борлохоос айдаг юм уу?
Зэсэн өнгөт хүрэл биеэ далдлах нь юуных?

Танхилхан чи минь ганцхан захиас цээжил.
Тас хар даавуугаар нүүрээн битгий далдла.
Амьдрал гэдэг даанч хэтрүү богинохон шүү дээ.
Амраглан жаргах нь дэндүү ахархан тавилан шүү дээ.
Танхилхан чи минь ганцхан захиас цээжил.

Үйлийн үрээр үзэмжгүй төрсөн хэн ч
Өөрийн гэсэн буян хишгээ дэлгэдэг ээ.
Охь болон туяарах гоо төгс хацраа
Орчлонгоос нуух нь нүгэл гэдэг юм шүү.
Орчлон өөрөө төрсөн эх нь юм шүү.

Сарнай цэцэг талын энгээр намуухан дохилзоно.
Сандчаа зүрх минь өөрийн сайхан нутгаа зүүдэлнэ.
Омар Хаямын зохиож чадаагүй нэгэн дууг
Амраг чамдаа би чинь өөрөө аялаж өгье өө.
Сарнай цэцэг талын энгээр намуухан дохилзоно.

1924

***

Үнсээч намайг аа, үнсээч хайрт минь!
Өвдтөл минь, цус шүүртэл минь шимэн үнсээч!
Цэвдэг хүйтэн чин зориг
Цусны халуун боргионд байхгүй ээ.

Халамцан хөгжилдөх олны ширээн дээр
Хажуулдан унасан аяга чи биднийх биш ээ.
Хорвоо дээр ганцхан удаа амьд явдгийг
Хонгор чи минь марталгүй санаж яв аа!

Ухаан ороод эргэн тойрноо нэг харчих.
Униар буданг нэвт шувт дахин харчих.
Саран цагаан авгай шиг шар хэрээ
Чанх дээгүүр минь эргэлдээд л байна уу даа.

Үнсээч намайг аа, үнсээч хайрт минь!
Эрлэгийн элч дуугий минь дуулчихсаан.
Тэнгэрт байдаг тэр бурхан аль хэдийн
Төгсгөлийг минь зөгнөөд л байгаа юм уу даа.

Гандах л тавилантай эрч хүч юм чинь
Гарцаагүй л үхэхээс хойш айхын хэрэг юун.
Халуун зүрх минь зогсох цагийг хүртэл
Хонгор чинийхээ л уруулыг озмоор байна аа.

Хэн нэгнээс зовох ч үгүй, нуух ч үгүй
Хөх үдшээр халамцуухан зүүрмэглэж,
Моносны мөчрийн ялдамхан сэржигнээг даран
“Мойлхон минь, би чинийх шүү!”гэхийг сонсмоор байна аа.

Сархад мэлтэлзэх аяганы цагаан хөөсний
Сагасан туяа дандаа гэрэлтэж байг ээ.
Дуулаад бай, уугаад бай хонгорхон янаг минь
Дуулим хорвоод ганц л удаа амьд явна шүү дээ.

1925

Жич: Өөрийнхөө тухай нэгэнтээ “Хөдөө тосгоны сүүлчийн найрагч” хэмээн бичиж байсан С.Есенин 1925 оны арван хоёрдугаар сарын 25-ны шөнө амиа хорлосон гэдэг. Гэтэл өөр нэг хувилбараар бол тухайн үеийн КГБ-ын бууны ноход зориуд амийг нь хороосон гэх. Миний санаж байгаагаар өнгөрсөн жилийн “Зөн билгийн тулаан” нэвтрүүлгийн оролцогчдод С.Есениний нүүрний хэвийг үзүүлсэн. Уг нэвтрүүлэгт оролцсон Оросын зөн билигтнүүд С.Есенинийг өөрийн үхлээр үхээгүй, бусдын гарт амиа алдсан гэж хэлж байж билээ. 1925 оны намар бичсэн шүлгүүдийг нь уншиж байхад үхлийн хар хүчин, сүг сүүдэрийн хараал жатга хаа нэгтээгээс нь сүүмэлзээд байх шиг санагдсан шүү. Магадгүй, тийм ч учраас Орос найрагч маань “насан хутгийн тухай шуурган дунд хашгичин дуулсан” ч юм бил үү, хэн мэдлээ...

Сергей Есенинийг Монголд “урин заллаа”

Үдээс өмнө гадуур явж байтал Ж.Нэргүй ах хэд хэд утасджээ. Гар утсаа хүрэмнийхээ хармаанд хийгээд сонссонгүй л дээ. Гэртээ орж ирээд залгалаа.

-Хөөш, чи хаагуур юу хийгээд яваад байна аа.
-Охинтойгоо ёолкны мод хайж тэнэж яваад ирлээ.
-Одоо хаа байна?
-Гэртээ ирчихээд тань руу залгаж байна.
-Чи одоохон хүрээд ирээ. Есенин гарсан. Чамтай уулзаж ярих юм байна.
–За гээд 30 минутын дараа хэлсэн газар нь давхиад очлоо. Мань эр ажил ихтэй, амьсгаа өндөртэй тэвдүүхэн байгаа бололтой. “Есенин өнөөдөр гарсан. Хэвлэлтээс аваад явж байна. Тав дахь өдөр 16 цагаас номын нээлт хийнэ. Интерном дээр. За, чи бид хоёр урилга мурилга гээд яахав дээ. Шууд яваад очоорой. Би одоо явж Ш.Сүрэнжав гуайтай уулзахгүй бол болохгүй нь. Мань эр хөтлөх юм. Нарийн ширийн юмаа ярьж авахгүй бол цаг алга. Май, шинэ номын дээж шүү. Уншиж үзээд санаа оноогоо хэлээрэй. Баяртай” гээд Сергей Есениний сонгомол шүлгийн түүвэрт гарын үсэг зурж атгуулчихаад яваад өгдөг байгаа.

Гэртээ ирээд гараа угааж байгаад уг номын энд тэндээс ойлдож цойлдож харлаа. Мань эр Оросын нэрт яруу найрагч Сергей Есениний шүлгийг орчуулах гэж 40 жил “өвчилж” явсан гэнэ.
...Түүний зохиол бүтээлийг 1970-аад оны эхээр л цөөн хувиар хэвлэх болсныг нь, тэгсэн атлаа зөвхөн бүхэл бүтэн 10 килограмм хаягдал цаас тушаасан хүнд л аль нэг түүврийг нь худалдан авах эрхийн бичиг олгодог байсан үеийг туулаад өнгөрсөн, зуны амралт эхлүүт хамаг дэвтэр номоо өрөөндөө хаяад явчихдаг байсан орос, гадаадын хэнэггүй оюутнуудын “ачаар” хэд хэдэн тийм тасалбартай болж, Минскийн номын төв дэлгүүрийг дахин дахин эргэж байж олж авсан Есениний түүврүүдээ үнсэх нь холгүй тэврээд гүйж явсан, басхүү орос оюутнуудтай мөрий тавиад шүлгийг нь цээжээрээ уншилцаж явсан тухайгаа тэрээр дурсан бичжээ. Мөн түүний найз Ц.Жамбалгарав, С.Есенинийн хуучирсан жижгэвтэр хөрөг мань эрийн ширээн дээр залаастай мөн ч олон жил болсон тухай дурссан байх юм.

Уг номыг ариутган шүүсэн нэрт нийтлэлч, орчуулагч Содовын Баясгалан багш “...Мэргэн дүү Нэргүй маань орос нутгийн нам дор газрын удамт тариачны ухаан, сэтгэлээр хөглөгдсөн Есенин хэмээх нэгэн бээрийн утга яруу эгшгийг агь тааны үнэр сэнхийсэн монгол яруу найрагтай золгуулах тун ч буянтай үйлийг бүтээжээ”, “...Урьд өмнө нь Ш.Цэндгомбо, М.Цэдэндорж, бас миний ч бие зах зухаас нь бөмбөчүүлж, Монголдоо түүнийг урин залах гэж оролдож байсан удаатай. Гэхдээ Нэргүй дүү шиг зориглон барьж аваад бүхэл бүтэн, яруу тансаг ном болгон гаргаж байсан удаа ер үгүй. Орчин үеийн залуус, оюутан шавь нарт маань ямар их хэрэг болохыг хэлэвч баршгүй” гэж “яаран мэгдэн” дуулгасан бол,

номын бас нэг редактор, монголч эрдэмтэн Юрий Кручкин “...Алтан шаргал үстэй, цэлмэг тэнгэр шиг цэнхэр нүдтэй, сэргэлэн дүртэй, хурцхан “хулигаан” зантай Есенинийг монголчууд Э.Оюун, Б.Явуухулан, М.Цэдэндорж, С.Баясгалан нарын орчуулгаар мэднэ. Гэвч таны өмнө дэлгээтэй байгаа энэ түүвэр шиг хамгийн том нь анх удаагийнх байна. Александр Пушкины хэлсэнчлэн, “Яруу найргийн зохиолыг орчуулдаг хүн яруу найрагчтай нь өрсөлдөх болно”! Одоо бол Есениний өвөрмөц шүлэг, хүн бүхний, ялангуяа залуухан охидын дурыг булаасан дөлгөөн уянгалаг, илбэт яруухан үг хэлний тэнгэрлэг өрсөлдөөний оролцогчоор миний дотны найз Нэргүй орчуулагч шалгарсан болно” гэж дуу алджээ.

За, оршил дууслаа. Одоо явж охиндоо хоол хийж өгье. Орой “дайсны цэргүүдийг” унтуулж байгаад тухтайхан шиг уншина аа. Тэгээд өөрийн сэтгэгдэлээ бичимз. Сергей Есениний сонгомол шүлгүүдийг Жигжидсүрэнгийн Нэргүй хэрхэн монголчилсон тухай өөрийн мэдэхийг болон таалагдсан шүлгээ сонгож Та бүхнийг дайлахаа амлаж байна.

Эрээнцавын найрагчийн эротик шүлэг

Саяхан эмнэлэгт хэвтэхдээ яруу найрагч, орчуулагч Ж.Нэргүйн “Хүмүүсийн тухай роман” хэмээх шинэхэн бүтээлийг зориуд авч хэвтсэн юм. “Хүмүүсийн тухай хөрөг нийтлэлүүд, уран бүтээлээр нь босгосон эргэцүүллүүд, дурсамж сэлтэс оршвой” гэх титэм үгээр тодотгосон эл ном “Газрын хүмүүс, Тэнгэрийн хүмүүс, Янжинлхамын үр сад, Гиппократын үр сад, Бас бус бурхад” гэсэн 5 бүлэгтэй.

Ардын зураач Д.Амгалан, “Азийн хар муур Чомбуу”/хөл бөмбөгийн од/, Захын ялгуусан хутагт, зураач, зохиолч Гүр.Нямдорж, орчуулагч Г.Аким, тагнуулч Ж.Хуяг, эрдэмтэн О.Намнандорж, эмч Н.Даш, яруу найрагч О.Дашбалбар, Б.Галсансүх зэрэг төрөл бүрийн ажил мэргэжил, төөрөг тавилантай 50 хүний хөргийг чухам л уран яруу үгийн увдисаар “сийлжээ”.

Сүүлийн хэдэн жил хүмүүний тухай хөрөг нийтлэлийн ийм сайхан ном уншаагүй шиг санагдана. Хэмнэл нь алдагдаад байсан зүрх минь илааршин сайжрахад эмчийн бичиж өгсөн эм тангаас илүү энэ ном нөлөөлсөн ч байж мэдэх юм. Тэрээр надад номоо дурсгахдаа “Хүн болж төрсний маань учир Хүмүүсийн тухай сайхан хууч л үлдээхсэн гэж бодох юм даа” гэж бичсэнийх нь учрыг уншиж дууссан хойноо л ойлгов.

Сонин содон хувь заяатай, домог мэт алдаршсан олон олон хүний хөргийг үгээр “зурж”, шинээр нээж өгсөн энэ сайхан номын тухай олныг өгүүлж болох боловч би энэ удаад тийм зорилго тавьсангүй ээ. Харин уг номоос олж мэдсэн нэгэн шүлгийн тухайд хэдэн үг хэлхэе.

“…Бидний ихэд сүслэн биширдэг Нямсүрэнгийн шүлгүүд дотор даанч сайхнаар нууцалсан эротик мөрүүд зөндөө байдгийг уншигчид анзаардаггүй. Тэр жил дөнгөж бичээд дууссан нэгэн шүлгийг нь би Дорнодын “Дөл” сонины 1991 оны зургадугаар сарын эхний өдрүүдийн нэгэн дугаарт гуйж байж тавьж билээ” гэсэн хэдэн мөр миний анхаарлыг гойд татав.

“Эрээнцавын эвдрээгүй яруу найрагч” хэмээх алдарын эзэн Данзангийн Нямсүрэнгийн “Хаврын урсгал”/1984/, “Сэтгэлийн байгаль”/1991/ гэсэн хоёр ном нь миний номын санд бий. “Хаврын урсгал”-ыг нь надад миний анд сэтгүүлч Ц.Ганхуяг “Монголын амьд байгаа эгэл хэрнээ ер бусын найрагч ахынхаа анхны номыг “Сэтгэлийн байгаль”-иа өөрийн гараар над өгсөн өрөөнд дурсган суугаадаа таатай байнам” гэж бичээд дурсгаж байж билээ. Харин “Сэтгэлийн байгаль”-ийг нь би өөрөө худалдаж авсан юмдаг. Энэ хоёр номонд нь цөөнгүй эротик мөрүүд байдгийг мэднэ л дээ. Жишээ нь:

Дэндүү уяхан хөлийг ойроос би харсан юм
Дэргэд нь усны хөх ванн байсан юм

Хэцэнд, юм өлгөж байсан юм
Хэтэрхий өндийсөн болуу гэж боддог юм
Салхи сэвэгнэхэд сандрах шиг болоод
Сүлбээрэн зүүгээр хормойгоо хатгаж байсан

Гэзгээ шууж, цагаан алчуур зангидаж байсан
Гэдийхэд нь өврөөс нь хоёр шувуу ниссэн
Түмпэн дотроос холбоотой хөөрхөн юм гаргаж өлгөсөн
Түрүүчийн ниссэн шувууны үүр байсан

Дэндүү уяхан хөлийг ойроос би харсан юм
Дэргэд нь усны хөх ванн байсан юм гэх зартай шүлгийг нь Ц.Ганхуяг маань надад анх “нээж” өгч, согтуу хөлчүү, эрүүл саруул ямар ч үедээ тоогүй олон удаа давтан давтан уншдаг байсан даа… хөөрхий муу анд минь…

Гэтэл Ж.Нэргүй ахын бичсэнээр бол “даанч сайхнаар нууцалсан” эротик шүлэг бас байдаг ажээ. Уг шүлгийн анхны уншигч болох хувь тохиосон тэрээр “Дөл” сониндоо нийтлүүлж байсан байх юм. “Д.Нямсүрэнгийн шүлэгтэй тэр дугаараа үзүүлээч” гэвэл “За, хаана байгаа бол доо. Новшин дотроо үзэхээс” гэсэн хүн маань нэг хэсэг таг болчихлоо. Хүлээж цөхөөд тэсэлгүй залгав. “Та нөгөө Нямсүрэнгийн шүлэгтэй сониноо яасан бэ. Олдоггүй юу” гэвэл “Харин тиймээ. Бүүр эрээд ядчихлаа. Хөөш, чи надаас 18 жилийн өмнөх хуучин сонины дугаар нэхэж байгаагаа мэдэж байна уу, үгүй юу, аан” гэдэг юм байна. Намайг шалаад салахгүй болохоор залхсан уу, яасан хэд хоногийн дараа уулзахдаа их найрагчийн 2002 онд хэвлүүлсэн “Аглагхан талаасаа” түүврийг нь барьсаар ирэв.

Уг номын дотор нүүрт “Анд сайн нөхөд яруу найрагч Ж.Нэргүй, Пүрэвсүрэн нартаа. Зөөлөн цагаан цас болон ирлээ. 2002.1.26 УБ хот. Д.Нямсүрэн чинь. Танай сайхан гэрт лам дүү Т.Содномнамжилын хамт ирлээ, явлаа, Эрээнцавруугаа…” гэж бичжээ.

“Аглагхан талаасаа” түүвэрт орсон “Арван хоёр үзэмж” шүлгийн хуулбарыг нь өгөхдөө найрагч ах маань надад ийн хэлж билээ:

-Монголын хуучны яруу найрагт янагийн учрал хэмээгч тэнгэрээс заяат мөч хормын тухай ямархан тансаг дүрсэлсэн байдаг гэж санана. Загас наадуулахын ариун үйл, заяа тавилангийн эрхэм үйлийг дүрслэн тодорхойлохдоо одоо цагийн асман банди нарын бичиж байгаа шиг модон үгээр мохоодоггүй байсан юмаа. Үүлэн борооны явдлыг үлгэр домогтоо оньслон шүлэглэдэг эртний уламжлалтай өвөг дээдсийн үр сад шүү дээ, бид чинь. Базаахгүй хэргээр хар гэрийн хаалга татсан эр хийсэн хэргийнхээ тухай “За даа, юу ч гэмээр юм бэ дээ. Цэцгийн мандал дотор 22-ийн түлхүүрээ унагачихсан юм” гэж далд утгаар нууцлан ярьдаг тийм л яруу тунгалаг тансаг хэлтэй хүмүүний үрс шүү дээ, бид. Нямсүрэн энэ шүлэгтээ салхин сарны явдлын тухай тун ч гайхалтай бичсэн. Чи өөрөө тайлж уншина биз гэж хэлээд доогтой нь аргагүй жуумалзсаар алхаж одсон доо

Уг шүлгийг нь уншлаа. Үнэндээ эхлээд ойлгосонгүй. Хоёрдахь, гуравдахиа уншиж байж уянга яруу, утгын гүн, шүлгийн айзам, шүтэн барилдлага, хэлбэр дор далдлан нуусан найрагчийн санааг цухасхан ч болов ойлгож эхэллээ. Яагаад энэ шүлгийн төгсгөл дээр Ж.Нэргүй ах “Агуу, агуу” хэмээн яаруу сандруу тэмдэглэсний учрыг та одоо тайлан уншина уу.


Зүүн гараас Д.Нямсүрэн, Ж.Нэргүй
МЗЭ-ийн 70 жилийн ойн баярын хурлын үеэр.
Төрийн ордон.1999.01.09

Д.Нямсүрэн

АРВАН ХОЁР ҮЗЭМЖ

Нэгээхэн бээр-тогос шувуу өд сөдөө үлэмжлүүлэн явах шиг
Нэгээхэн бээр-донж үзэсгэлэнт бүсгүй өмнө минь гарч ирлээ
Нэгээхэн бээр-нартай бороо гэрэлтэн орох шиг
Нэгээхэн бээр-найртай тэргүүлэгч цэцэг мандан бадарваа

Нэгээхэн бээр-хун шувуу уснаа хөвөх шиг
Нэгээхэн бээр-хусан лавай хасыг үзүүлэн чадаад
Нэгээхэн бээр-бусад цэцгүүд гөвөгдөх адил
Нэгээхэн бээр-бурамт хаврын анхилам мандарваа үнэртвээ

Нэгээхэн бээр-хөхөө шувуу донгодох үес
Нэгээхэн бээр-хөнгөн хурц чийрэг мээмийг нүднээ хавчуулаад
Нэгээхэн бээр-бор хул гэгээ гялбалзуулан
Нэгээхэн бээр-босоо, босоо хурц цэцэг дэлбээлвээ

Нэгээхэн бээр-богширго шувуу исгэрэх сонсдон
Нэгээхэн бээр-байван шүднээс инээд цахиваа
Нэгээхэн бээр-улаан шарангуй будгийг найруулан
Нэгээхэн бээр-улам гоё Цан цэцэг нэгэн жигд цоморлигоо дэлгэвээ

Нэгээхэн бээр-лам шувуу ум мани, ум мани гэх шиг
Нэгээхэн бээр-лавтай сэтгэлийн яриа бүдэг бадаг дуулдаваа
Нэгээхэн бээр-зүүн уулын хөндийгөөр салхи үлээх шиг
Нэгээхэн бээр-зүүдний улаан лянхуа үзэгдэвээ

Нэгээхэн бээр-зэс ягаан балын уруулд эрвээхий согтох шиг
Нэгээхэн бээр-зэргийн залуус хөгжилдөн түлхэлдэж шавиралдваа
Нэгээхэн бээр-шинийн саран тэнгэрт цухуйж
Нэгээхэн бээр-шилийн дөрвөн цаг дор жамъянмядаг цэцэглэвээ

Нэгээхэн бээр-намрын нууранд галуу гоог, гоог дуугараад
Нэгээхэн бээр-яламын модны навчин чимэгт ээмэг гялсхийвээ
Нэгээхэн бээр-намуун гоёмсог байдал ирж
Нэгээхэн бээр-наранцэцэг гурван зүйлийн өнгөөр чимвээ

Нэгээхэн бээр-цэн тогоруу явгалан гүйх шиг
Нэгээхэн бээр-цэнхэр үүлэн даашинз сөхөгдвөө
Нэгээхэн бээр-жихүүн амьсгаа ихэмсгээр ойртож
Нэгээхэн бээр-тэсвэрт удвал цэцэг өөдөөс тосвоо

Нэгээхэн бээр-цахлай шувуу элин халин нисэх шиг
Нэгээхэн бээр-цагаан яшил чээжийг ил гайхуулжээ
Нэгээхэн бээр-цасны ариг уснаас хүртэх мэт
Нэгээхэн бээр-цац модон бадма цэцэг ургаваа

Нэгээхэн бээр-мөнгөн ногтруу өвснөөс дэрхийн одох шиг
Нэгээхэн бээр-мөрөн дээгүүрээ бошинзоо бүсгүй мулталваа
Нэгээхэн бээр-мөөмөн ургамлын салаа биенээ хүрч
Нэгээхэн бээр-мөсний цагаан-уул цэцэг дэлгэрвээ

Нэгээхэн бээр-цэцэрлэгийн дотор бөднө шувуу буйлах шиг
Нэгээхэн бээр-цэвцгэр пансан хөшиг туналзваа
Нэгээхэн бээр-сэмжин цагаан манан нүүрэнд шивэрч
Нэгээхэн бээр-сэрүүн цэцэг усны чулуун дунд хонолоо

Нэгээхэн бээр-алтан гургалдай тоосны үзүүрт дуулахуй
Нэгээхэн бээр-агт морьд торгоны замд сульдаваа
Нэгээхэн бээр-үс гэзгээ самнасан мэт үүлэн борооны үйл өнгөрч
Нэгээхэн бээр-үзэмж арван хоёр дахь нь цахирмаа цэцэг болов оо

1991-03-14