“Ард түмний эцэг” буюу Атиль

Тээр жил сэтгүүлч, толь зүйч С.Жамбалдорж гуайтай уулзан хуучилж суутал надаас ингэж асуудаг юм.
-Л.Түдэв гуай яагаад “Дал” сониныхоо магнайд Хүннүгийн хаан Атилын зургийг байнга тавьдаг гэж чи бодож байна?
-Мэдэхгүй ээ. Та харин юу гэж бодож байна вэ?
-Л.Түдэв гуай ухаантай хүн. Зүгээр л нэг гоёл чимэг төдийхөн болгон тэгж тавьдаггүй байх. Их юм уншиж, судласан эрдэмтэй хүн нэгийг бодож, хоёрыг сэтгэж байгаа нь лавтай. Магадгүй эх түүхээ XIII зуунаас эхэлсэн юм шиг ярьж бичдэг, түүхч нэр зүүсэн зарим ядуухан бичээч нарт сануулан хэлэх гэсэн хэрэг ч байж мэдэх юм. Монгол улсын түүх эзэн Чингисийн үеэс эхэлсэн мэт, бүр заримдаа 1921 оны ардын хувьсгалаас манай он тоолол эхэлсэн юм шиг хэнэг ч үгүй бичдэг хуулаачингуудад хандаж өөхөнд ороосон чулуугаар түншиж байж мэдэх юм шүү дээ гэж билээ.

Одоо болтол энэ яриа миний санаанаас гардаггүй юм. Нээрээ, Л.Түдэв гуай яагаад “Дал” сониныхоо тэргүүн нүүрт Хүннүгийн хааны зургийг байнга тавьдаг юм бол оо? Монголын анхны зөгнөлт сонин “Дал” мэндэлсэн цагаас хойш (1996 онд анхны дугаар нь гарсан) 300 гаруй дугаар гарсан юм билээ. Тэр бүхэнд эл зураг сонины тэргүүн нүүрнээс буусангүй, өөр зургаар ч солигдсонгүй, дархан эрхтэй эзэн сууж ирсний учир юу юм бол?

...Өвөг дээдэс маань аав гэж хэлж сурахаасаа өмнө “ат” хэмээн аавыгаа, “амаа” гэж ээжийгээ, “агаа” гэж эцгээ, “апаа” гэж ээжийгээ нэрлэж байсан бололтой.
...Хүннүгийн үед хэн янгүй л “ата” эцэг, “ама” эх гэж ярьдаг байсан ажээ. Тийнхүү дорнын өргөн талаас өрнөдийн үрчлээт хязгаар хүртэл аян дайны урт гараа сунгаж Итали газар хаанчлалаа тогтоосон Хүннүгийн хаан Атиль гэгч үнэндээ “ард түмний эцэг” хэмээх нэрээр алдаршжээ. “Ард түмнүүдийн эцэг” гэж Сталинг л анх нэрлэсэн юм шиг ойлгодог маань андуу байжээ. Балар эртний үед Хүннүчүүд эзэн хаанаа “түмний эцэг” гэж өргөмжилсөн ажээ.
“Хүннүгийн хаан Атиль
Хүндэт янзаар морилно” гэж Италийн тухай нэгэн үлгэртээ Максим Горький бичсэн байдагсан.
...Атиль буюу “түмний эцэг” хааны хатан нь мөн монгол нэрээрээ “Эркээ” хатан гэж байжээ. Хаарка, Хиркээ, Иркээ, Хэркке гэж баруун зүгийн ном сударт янз бүрээр бичсэн боловч уул нэр нь Эрх, танхил хэмээх утгаараа Эрхээ хатан гэж байсан ажээ хэмээн доктор Л.Түдэв гуай ”Үгсийн нууц уурхай” (УБ.1996 он. 12-13 т) номдоо бичсэн байдагсан.

“Ард түмний эцэг” Атилийн дээрх зургаас үүдэн Монголчуудын төрт ёсны түүхийг он цагийн хувьд урагшлуулан тооцож, эртний их уламжлалт ард түмний үр сад гэдгээ батлах гэсэн эрдэмтэн зохиолчийн нууцхан нэгэн хүсэл энд шингэсэн ч юм билүү, хэн мэдлээ.

За, жаахан тоо бодоод үзье.

-Ардын хувьсгал ялсан цагаас хойш өнөөдөр 89 жил өнгөрчээ. (1921 он)
-Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол улс байгуулагдаж, Тусгаар тогтнолоо сэргээснээс хойш 99 жил болжээ. (1911 он)
-Их Монгол улс байгуулагдсан цагаас хойш 804 он улирчээ. (1206 он)
-Хүннү гүрэн байгуулагдсан он цаг буюу тулгар төрийн 2220 жилийн ой ирэх жил болох нь ээ.

Миний олж нээсэн “нээлт”

1.“1921 оны Ардын хувьсгалын ач буян, үр дүнд Монгол улс байгуулагдсан” хэмээн сургаж ирсэн “ах нар” худлаа хэлжээ.

2.“Хууль зүйн яам 1921 онд байгуулагдсан” хэмээн тас зүтгээд суудаг Нямка агаа бас ташаарчээ. Учир нь “1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үр дүнд байгуулагдсан таван яамны нэг нь Шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам, тэргүүн сайд нь гүн Намсрай байсан” хэмээн манжич Л.Дэндэв авгай “Монгол улсын товч түүх”(УБ.2006 он) бүтээлдээ бичсэн байх юм.

3.“Ийм бахархал болсон хэрмийг /цагаан хэрэм/ бариулахад хүргэсэн ард түмэн мөн дутуугүй аугаа их түүхтэй байж таарна” хэмээн Баабар үнэн хэлжээ.