Тогоруун цуваа

Хоёр хоногийн дараа Ялалтын баяр болно. Дэлхийн II дайны хор хөнөөл, гай гамшгийг амсаагүй улс гэж бараг байхгүй. Энэ дайнд 61 улс орон татагдан оролцож, нийт 70 сая шахам хүн амь үрэгдсэн гэдэг.

Дайны хүндийг нуруундаа үүрч гарсан Оросын ард түмний шарх өнөө ч аньж эдгээгүй, урсах нулимс нь эгшиж хатаагүй хэвээрээ. Дайнаас олсон шархандаа энэлэн шаналж жаран жилийн турш суга таягтай яваа Орос цэрэг жил бүрийн тавдугаар сарын есний өдөр л өвчнөө мартан баярын нулимстай зогсох юм билээ. Цэрэг цамцаа өмсөн энгэр дүүрэн одонгоо зүүж, баярлаж хөөрсөндөө 100 грамм татсан буурал дайчид фронтын андтайгаа тэврэлдэн зогсохыг харахад самсаа шархираад л явчихдагсан…

Дайны хар сүүдэрт дайруулан ойр дотныхноо алдаж, амьдын хагацал үзсэн эхчүүд, эх орон, элгэн садан, эх нутгийнхаа төлөө тэмцэж яваад амь үрэгдсэн эгэл жирийн цэрэг эрсийн тухай өгүүлсэн дуу олон бий. Тэдний нэг нь “Тогоруун цуваа”. Дайны тухай түүхэн сургамжит үнэнийг хамгийн тод томруун илэрхийлж чадсан дуу бол энэ дуу шиг надад санагддаг юм.

Яруу найрагч Расул Гамзатовын шүлгэнд хөгжмийн зохиолч Ян Френкель аялгуу зохиосноор
мөнхжихийн шидийг олсон энэ дууг анх амьдруулсан хүн бол Оросын алдарт дуучин Марк Бернес. ЗХУ-ын нэрт дуучин Марк Бернес 1969 оны зургадугаар сарын 8-нд анх дуулж бичүүлснээр энэ дуу дэлхий дахинаа түгэн тархах гараагаа эхэлсэн түүхтэй. Харамсалтай нь Оросын ард түмний хайртай дуучин Марк Бернес энэ дуугаа дуулснаас хойш хоёр сарын дараа буюу 1969 оны наймдугаар сарын 16-нд нас барсан юм. Түүний нас барсан өдөр нь хагас сайн өдөр байсан бөгөөд хоёр хоногийн дараа түүнд ЗХУ-ын ардын жүжигчин цол олгосон тухай зарлиг сонин дээр гарч байжээ. Түүнийг Москва хотын Новодевичийн оршуулгын газарт хөдөөлүүлсэн агаад оршуулгын ёслол дээр нь “Тогоруун цуваа” дууны бичлэгийг эгшиглүүлж байсан гэдэг…

ЖУРАВЛИ

Мне кажется порою, что солдаты,
С кровавых не пришедшие полей,
Не в землю эту полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.

Они до сей поры с времен тех дальних
Летят и подают нам голоса.
Не потому ль так часто и печально
Мы замолкаем, глядя в небеса?

Сегодня, предвечернею порою,
Я вижу, как в тумане журавли
Летят своим определенным строем,
Как по полям людьми они брели.

Они летят, свершают путь свой длинный
И выкликают чьи-то имена.
Не потому ли с кличем журавлиным
От века речь аварская сходна?

Летит, летит по небу клин усталый,
Летит в тумане на исходе дня,
И в том строю есть промежуток малый,
Быть может, это место для меня!

Настанет день, и с журавлиной стаей
Я поплыву в такой же сизой мгле,
Из-под небес по-птичьи окликая
Всех вас, кого оставил на земле.

…Дэлхий дахинаа түгэн тархсан энэ гайхамшигтай дууг мэдэхгүй хүн гэж өнөөдөр бараг байхгүй болов уу. Харин яагаад ч юм бэ энэ дууны дөрөвдүгээр бадгийг голцуу орхиж дуулаад байдаг юм. Бас орос дууны номонд хэвлэх, интернетийн сайтууд дээр тавихдаа “санамсаргүйгээр мартаж орхисон” байх нь олонтаа. Магадгүй, авар үг тогоруун дуутай адил болохыг жишин хэлсэн нь орос ах нарын санаанд нийцээгүй ч юм бил үү, хэн мэдлээ.

Нисэн яваа тогоруун цувааг итгэл шимшрэл дүүрэн нүдээр хардаг найрагчийн сэтгэлийн нууцхан гунигтай, гэртээ харьж ирэлгүй тэнгэрт тогоруу болон мөнхөрсөн цэрэг эрсийн тухай өгүүлэх энэ дууны шүлгийг манай нэрт зохиолч, яруу найрагч М.Цэдэндорж тун сайхан орчуулсан байдаг юм.

Тогоруу

Аюулт дайны талбараас ирээгүй
Ахан дүүсийн булшинд ороогүй,
Аргамаг морьтод миний бодоход
Цагаан тогоруу болсон байх шүү.

Тэртээ үеэс одоо хүртэл аанай
Тэнгэрээс тогоруу дууддаг байх шүү,
Тэгээд бид нар үргэлж гуньж
Тэнгэр ширтэн гөлийдөг байх шүү.

Газраар хүн болж тэнэсэн шигээ
Ганган цуваагаар тогорууд одоо
Харийн нутаг дээгүүр үдшийн мананд
Зэллэн нисэхийг харж байна би.

Холын аянаа гүйцээж нисэхдээ
Хүний нэрээр дуудаж байна,
Тэгээд ч авар үг тогоруун дуутай
Тэртээ үеийн үеэс адил биш үү.

Эцсэн цуваа тэнгэрээр нисэн ниснэ
Тэд лав миний найз төрөл шүү,
Эгнээ хооронд нь жаахан зай байна
Тэр лав миний байр мөн шүү.

Ийм л нэг сүүмийх хөх тэнгэрт би
Энэ л нэг цуваанд орох цаг ирнэ.
Тэнгэрийн мандлаас шувууны дуугаар
Газар дээр үлдсэн та бүхнийг дуудна.

…Дөчин жилийн тэртээ анх “мэндэлсэн” дууны түүхийг Ялалтын баярын угтал болгон бичлээ. Энэ дууг сонсох бүрий сэтгэлийн минь утас доргин чичирхийлж, эх орон, газар шорооныхоо төлөө амь хайрлалгүй тэмцэн тулалдаж, цагаан тогоруу болон “хувирсан” цэрэг эрсийн төлөө сархдын дээжийг өргөж, санаа алдмаар болдог юмаа…

“Хорвоод ганцхан ЭЭЖДЭЭ”

“Анхаараарай. Улаанбаатараас Сөүл орох зорчигчид ачаа тээшээ бүртгүүлнэ үү!” гэх дуунаар ижий минь өндөлзөн “Миний хүү, одоо хоцрох нь байна шүү” гэв. БНСУ-д ажиллаж, суралцаж байгаа дүү нар дээр минь өвөлжихөөр явах гэж байгаа ижийгээ гаргаж өгөхөөр онгоцны буудалд ирсэн би хэрэндээ л сандарч байлаа. Ганцаархнаа явж байгаа настан буурал ижийгээ амьтан хүнд захих санаатай буудлын заалаар нэг гүйлээ дээ. Зүс таних хүн тааралдах байгаа гэж дотроо горьдон хүн хүний царай харж яваад нэг харвал ижий минь ачаа бараагаа сандал дээр орхиод өндөр нуруутай залуутай тээр хол ярьж зогсоно. Би ч сандраад хар гүйхээрээ ирж чемодан савыг нь аваад тэр хоёр дээр очлоо. Гэтэл ижий маань аминдаа надад тус болох санаатай Сөүл нисэх хүн сураглаж, хань бараа хайж байсан юмсанж. Тэнэг үр нь тэр сайхан сэтгэлийг нь яаж мэдэх вэ дээ. Бухимдсандаа болоод “Би таныг хаашаа ч хөдлөлгүй ачаагаа хараад энд сууж бай гэсэн биз дээ? Гэтэл хамаг юмаа хаяад таньж мэдэхгүй хүнтэй яриад явж байх юм. Юмны гай гэж хэцүү шүү дээ. Яг нисэхийн даваан дээр хамаг юмаа алдвал яана. Энэ түмэн хүний дунд та бид хоёр ганц чемоданаа алдчихвал яах юм бэ? Гар хоосон нисэх болно шүү дээ” гээд л урсгаж өглөө. Намайг ингэж цамнаж байх зуур ижий минь дув дуугүй сонсоод сууж байснаа “Миний хүү битгий бухимдаж цухалд аа” гэдэг байна шүү. Хэлэх үг ч олдсонгүй.

Гурван хүү төрүүлж өсгөснөөс сүүлийн хэдхэн жилийн дотор ойр ойрхон хоёр хүүгээ алдаж ганц надтайгаа үлдсэн ижий минь надад амиа тавьна. Газар дээр ганц үлдсэн хүүдээ янз бүрийн муу зүйл тохиолдох вий гэж бодохоор сэтгэл зүрх нь шаналдаг бололтой юм. “Ууж идлээ, наргиж цэнгэлээ” гэдгийг минь сонсоод хичнээн ч шөнө нойргүй хоносныг нь хэн мэдэх вэ дээ? “Миний хүү, чи битгий архи уугаач! Ээж нь чамайг согтуу явна гэж сонсохоор айгаад байх юм. Чи элэг зүрх муутай хүн. Ууж идэж яваад энд тэнд ойчоод өгвөл эргэж босохгүй шүү дээ. Ээжээ битгий тэгж зовоогоорой” гэхэд нь ”Та дэмий юманд санаа зовж суух юм. Би яах ч үгүй” гэхээс өөр олигтой тайлбар хэлж сүү шиг сайхан сэтгэлийг нь засч аргадаж чаддаггүй би мөн ч тэнэг хүн шүү.

Үймж бужигнасан олны дундаас хүүгээ нүдээр хайж зогсоо ижийгээ хараад тэгэхэд нэг их өрөвдөж билээ. Найман хүүхэд төрүүлж өсгөсөн ная дөхөж байгаа миний муу ижий чихэр шоколад, амттанаар дүүргэсэн цүнх саваа бариад олны дунд учраа олохгүй зогсохыг би анх удаа харж байгаа минь тэр. Урьд өмнө нь хэд хэдэн удаа нисэхдээ сайн дүүгийн буянд ачаа тээш, бичиг баримтаа бусдаар янзлуулаад, тусгай өрөөнд тухлан, улаан дарс шимсэн шиг үдүүлж байсан ижий маань энэ удаа ёстой сандарсан байх аа. Ижий минь гаалийн үзлэгээр ороод цааш шалганы бүсэд орсон хойноо ч эргэн эргэн харсаар байж билээ. Урьд нь хэзээ ч тэгж байгаагүй болохоор би ч айчихлаа. Юуны өмнө муу л юм бодлоо. “Ижий минь яагаад тэгж их эргэн эргэн харав аа? Юу зөгнөж ёрлосон юм бол доо” гэж бодоод орой нь Сөүл рүү залгаж дүү нартайгаа ярьлаа. Хамгийн түрүүнд л “Ээж сайн явж хүрэв үү?” гэвэл “”Дажгүй явж ирлээ. Сая тосож аваад явж байна” гэхээр нь “би ярья” л гэлээ.

-За, ээж минь сайн явж хүрэв үү? Замдаа ядрав уу?
-Сайн явж ирлээ. Ядарсангүй ээ.
-За яамай даа. Та яагаад онгоцны буудал дээр намайг эргэн эргэн хараад байсан бэ? Би ч бүр санаа зовлоо шүү дээ.
-Ээж нь хүүгээ яагаад алга болчихов? Ижийгээ онгоцонд оруулж өгөхгүй байсан юм байх даа гэж бодоод...
-Ээ, ээж минь дээ. Тэр чинь хориотой бүс. Юу гэж хүүг нь тийшээ оруулах вэ дээ. Харин ч би амьтан хүн гуйж байж таныг гаалийн бүс өнгөртөл гаргаж өгсөн. Тэрнээс чинь цаашаа намайг оруулдаггүй юм шүү дээ.
-Аан. Ээж нь харин хүүгээ онгоцонд оруулж өгөх байх гэж бодоод л хайгаад хараад байсан юм гэдэг байгаа. Ээж минь дээ, ээж минь...
Би таньдаа эмэгтэйчүүдийн баярын өдрийг тохиолдуулан Далай ламын тарни шившлэгтэй эрдэнийн үрэл, ариун Гангын рашаан сэлтийг илгээж чадсангүй ээ. Хүүгээ өршөөгөөрэй.
Харин таньдаа нэгэн сайхан дууны шүлэг хэрхэн бүтсэн түүхийг сурвалжлан бичиж илгээлээ. Мянга мянган уул усны цаана суугаа ижийдээ барих бэлэг минь болог. Бас миний адил ижийгээ санаж суугаа хонгорхон үрс нь энэ сайхан дууны түүхийг уншиж, сэтгэлээ зөөллөн элгээ дэвтээх болтугай!

Монгол улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч С.Оюуны “Хорвоод ганцхан ээждээ” хэмээх нэгэн сайхан дуу бий. Ээждээ хайртай хүн бүрийн сүлд дуу болон түгсэн энэ дуу хэрхэн бүтсэн түүхийг сонсохоор яруу найрагчийг зорьсон юм. Янжинлхамын хишигт яруу найрагчийн хуучилсан нь:

“Хорвоод ганцхан ээждээ” дууг 1983 онд зохиосон. Дуу зохиох болсон түүх бол Чинзоригтой хамаатай юм. Чинжиг бид хоёр хоёулаа Булган аймгийн Могод сумын улсууд. Нэг аймгийн, нэг сумын улс гэдгээ хожуу мэдсэн л дээ. Чинзориг бол айлын ганц хүү. Нэг эгчтэй. Чинзоригийн ээж нь одоо ч амьд байгаа шүү дээ. Өндөр настай хүн бий. Ээж нь тэр эгчтэй нь байгаа.
Ээжийг нь би таньдаг, тэдний манай хоёр нэг байшинд амьдардаг байсан юм. Ээж нь киноны дугуй хайрцаганд улаан тамхи хийчихээд ороож татдаг хүн л дээ. Миний ээж бас тэгж улаан тамхи татдаг хүн байсан. Чинзоригийн ээж тэгж тамхи татдаг нь миний ээжтэй их адилхан харагдана. Тэгэхэд миний ээж бурхан болчихсон байсан л даа. Ээж минь бурхны оронд очсон учраас амьд сэрүүнд нь хүндэлж асарч байх минь яав даа гэж их харамсдаг байлаа. Харин Чинзориг бол ээж нь байгаа болохоор над шиг тэгж ээжийгээ гэхгүй байхгүй юу. Би тэгээд бодсон л доо. “Чинзоригт дууны үг бичиж өгье. Хүн ээжийгээ хайрлах ёстой. Бид адилхан залуу улс шүлэг уншаад л наана цааныг бодохгүй залуу нас явж байна. Ийм дууны үг бичвэл нэг юм бодох байх” гэж бодсон юм. Тэгээд энэ дууныхаа үгийг бичсэн. Тэр үед бичгийн машин, компьютер энэ тэр гэж байхгүй, гараараа сараачаад л огчихсон. Мань эр пиджакныхаа хармаанд хийгээд л алга болсон. Тэгээд сургуульд яваад өглөө. Хойтон жил нь ирээд хэлж байнаа. “Би нөгөө дуунд чинь ая хийчихсэн. Манай Шавардолоовсогын /Свердловск хот/ сүлд дуу болсон шүү дээ, таны дуу” гэдэг юм байна.

“Нэгэнт ая хийсэн юм бол энэ дууг Зохиолчдын хорооны яруу найргийн секцээр батлуулья. Тамга даруулаад радиогийн алтан фондод өгье” гэж бодоод тамга даруулж аваад радиогийн алтан фондод аваачиж өгтөл аваагүй. Т.Чимэддорж гуай тэгэхэд радиогийн хөгжмийн редакцын дарга байсан юм. “Нас тогтох сайхан” гээд л олон гоё дуу хийсэн хүн шүү дээ. Чухам яагаад аваагүйн учрыг мэдээгүй. Тэр үед дууны шалгуур их өндөр байсан л даа.
Дараа нь энэ дуу ард түмний дунд дуулагдсаар байгаад л радиогийн алтан фондод орсон доо. Эхлээд Свердловскийн оюутнууд дуулаад, дараа нь хүмүүс дуулаад, сүүлд нь Төмөрхуяг авч дуулаад. Төмөрхуяг сүүлд хэдэн хийлчидтэй хамт дуулж радиогийн алтан фондод бичүүлсэн юм билээ. Төмөрхуяг өөрийнхөө концертийг бичүүлэх гэж л бичүүлсэн болохоос би зохиогчийн хувьд бичүүлээгүй. Чинзориг ч бичүүлээгүй. Радиогийн алтан фондод орсон түүх нь тийм.
Энэ дуутай холбоотой бас нэг сонирхолтой түүх байдаг юм. Манай нэг дүү Шаамарын тракторын курст сурч байгаад зодоон нүдээнд холбогдоод шийтгүүлвээ. Тэр дүү маань бурхан болсон л доо, зайлуул. Шоронд нэг жил суудаг юм байнаа. Хэцүү нэртээс гарч ирсний дараахан нь бас тэндээс гарч ирсэн улс танимгайрхаад манайхаар ирдэг байлаа. Тэгэхэд тэр хүмүүсийн тэмдэглэлийн дэвтэр дээр миний энэ дууны
Хорвоод намар ирдгийг мартсан
Хонгор хүүгээ уучлаач ээжээ гэдэг хоёр мөр байх юм. Тэд “Өө, та зохиосон юм уу? Нарсанд байгаа улсын олонхийнх нь тэмдэглэлийн дэвтэрт таны энэ дууны шүлэг байдаг юм шүү дээ” гэж надад хэлж байсан. Тэгэхэд л би миний энэ дуу, энэ бадаг нь хүмүүст их хүрсэн юм байна даа гэж бодож байсан. Түүх нь гэвэл ийм.

Алдарт “КАТЮША” дууг хэн орчуулсан бэ?

Нэг. "Катюша" хэмээх зэвсгийн тухай:

Дэлхийн II дайны үеийн Зөвлөлтийн тийрэлтэт их буутай байлдааны машинд өгсөн нэр. Машины харвах суурин дээр Коминтерний нэрэмжит Воронежийн заводын тэмдэг болох “К” үсэг цохигдсон байсан ба тухайн үед их дэлгэрсэн “Катюша” дуу хоёртой холбоотой уг байлдааны машины зохиомол нэр үүссэн ажээ.

1928 онд анх утаагүй дарин түлшит тийрэлтэт хөдөлгүүрийг туршин, 1937-1938 онд РС-82, РС-132 тийрэлтэт сумыг нисэх онгоцонд суурилуулж, 1939 онд Халх голын тулалдаанд анх хэрэглэсэн.

М-13 тийрэлтэт сумыг 1939 оны YI сард, мөн онд уг сyмыг буудах олон галт харвах суурийг туршжээ. Рельс маягийн 8 чиглүүлэгчтэй, чиглүүлэгч бүрийг 2 сумаар цэнэглэх тул нэг машин 16 сумаар зэрэг галлах чадвартай БМ-13 нэртэй машиныг Улаан армийн зэвсэглэлд 1941 оны YII сарын 14-нд нийлүүлж эхэлсэн бөгөөд дэлхийн II дайны хамгийн хүчирхэг зэвсэг байв.


Хоёр.“Катюша” хэмээх дууны тухай:

Орос, Зөвлөлтийн нэрт яруу найрагч М.Исаковский шүлгийг нь бичиж, хөгжмийн зохиолч М.Блантер ая зохиосон энэ дуу 1938 онд “мэндэлжээ”.


КАТЮША

Расцветали яблони и груши,
Поплыли туманы над рекой.
Выходила на берег Катюша,
На высокий берег, на крутой.

Выходила, песню заводила
Про степного сизого орла,
Про того, которого любила,
Про того, чьи письма берегла.

Ой ты, песня, песенка девичья,
Ты лети за ясным солнцем вслед
И бойцу на дальнем пограничье
От Катюши передай привет.

Пусть он вспомнит девушку простую,
Пусть услышит, как она поет,
Пусть он землю бережет родную,
А любовь Катюша сбережет.

Расцветали яблони и груши,
Поплыли туманы над рекой.
Выходила на берег Катюша,
На высокий берег на крутой.

Дэлхийн бараг бүх хэл дээр орчуулагдан өргөн дэлгэр тархсан эл дууны шүлгийг Баатар ван Н.Наваан-Юндэн гуай монгол хэлээр “буулгасан” нь “Соёл Эрдэнэ” түүвэр зохиолд /1976 он/ нь бий. Сонирхуулвал,

КАТЮША

Алим лийр цэцэглээд айсуй,
Усны дээгүүр будан татна.
Эргэн дээр гараад ирлээ Катюша,
Эгц огцом өндөр эргэн дээр.

Гарч ирсээр дуугаан аялан дуулав
Цөлийн буурал бүргэдээ дууллаа,
Зүрхний хайртаа мөрөөдөн дууллаа,
Захидлыг нь хадгаласнаа дурдан дууллаа

Хай, чи дуу минь, охины минь дуу минь,
Хурц нарны хойноос нисээрэй
Хол хязгаарын байлдагч түүнд
Хүүхэн Катюшаас мэндийг хүргээрэй

Эгэл охиныг дурдан дурсаг тэр,
Эгшигт дуугий нь тодхон сонсог тэр,
Эх орноо хамгаалаг тэр,
Энд Катюша хайраа хадгална.

Алим лийр цэцэглээд айсуй,
Усны дээгүүр будан татна.
Эргэн дээрээс эргэж одлоо Катюша,
Өчүүхэн зөргөөр гэртээ харилаа.

Халх голын хөвөө, Брестийн цайзын бэхлэлт, Берлины хана, Вьетнамын битүү ширэнгэ, Солонгосын хойг дээр эгшиглэж байсан энэ дуу өнөөдөр 70 насны сүүдэр зэрэгцэж байна.

Дэлхийн II дайны үеийн домогт зэвсэг, зүрхний хайртаа мөрөөдөн дуулж буй ялдамхан хонгор бүсгүй, Оросын ард түмний бахархал болсон “Катюша” дуу...бүгдийг нь нийлүүлэн бодож, нэхэн санаж байгаад нэг ая барья байз. Намайг түрээд дуулаарай, блогчид оо!

Алим лийр цэцэглээд айсуй
Усны дээгүүр будан татна аа...