БАЛ ДАРГЫН НОМЫН ТЭМДЭГ

Арваад жилийн өмнө Урт цагааны гудамжинд ном зарж байсан хүнээс хэдэн сайхан ховор ном худалдан авч билээ. Р.Джованьоли “Спартак”, Ф.Рабле ”Гаргантюа ба Пантагрюэль”, “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс”, Кристофер Эндрю, Олег Гордиевский “КГБ. История внешне-политических операций от Ленина до Горбачева”, Шота Руставели “Барсан хэвнэгт баатар” зэрэг тэдгээр номын дотроос миний сонирхлыг гойд татсан нь Г.Уварова “Современный Монгольский театр /1921-1945/” хэмээх ном байлаа.

Москва хотноо 1947 онд 2000 хувь хэвлэсэн уг номын дотор нүүрэнд Ю.Цэдэнбал даргын хувийн номын сангийн өмч болохыг гэрчилсэн номын тэмдэг нь/экслибрис/ дараастай байв. Ийм ховор нандин “эрдэнэ” олж үзсэндээ олзуурхсан би ном борлуулагчийн хэлсэн үнээр нь бушуухан шиг худалдан авч билээ. Монгол түмнийхээ түүх, соёл урлаг, угсаатны зүйн холбогдолтой ном судар, зураг хөрөг, эд өлгийн зүйл сонирхон цуглуулж явдаг хүний хувьд энэ ном миний хувьд олдошгүй нандин “бэлэг” байсан юм.

Ер нь бол Ю.Цэдэнбал даргын номын сангийн тэмдэгтэй ном мэр сэр хүнд байдаг юм билээ. Францын нэрт монголч эрдэмтэн Жак Легранаас Ю.Цэдэнбал даргад бэлэглэсэн гарын үсэг, ерөөлийн үгтэй, Бал даргын номын тэмдэг бүхий франц номыг “Ховор хуучин номын дэлгүүр”-ээс худалдаж авсан тухайгаа авьяаслаг сэтгүүлч А.Баасандорж хэдэн жилийн өмнө “Өнөөдөр” сонинд нийтлүүлсэн нэгэн өгүүлэлдээ бичсэн байсан.

Ахмад цуглуулагч Д.Дашжавт ардын армийн 50 жилийн ойгоор гаргасан өнгөт зургийн альбом байхыг үзсэн. Уг альбомын цөөн бус хуудсан дээр монгол бичгээр тэмдэглэгээ хийсний сацуу 1930-1940-өөд оны үеийн зарим гэрэл зураг дээрх Оросын цэргийн дарга нарын нэр, цол, албан тушаалыг засаж залруулан бичсэн байж билээ. “Нэгдүгээр сургууль дээр ням гариг бүр болдог цуглуулагч нарын уулзалтын үеэр хуучны элдэв юм зарж явсан хүнээс худалдаж авсан” хэмээн Д.Дашжав гуай хуучилж байсансан.

Олон жилийн турш Монголчуудын номын тэмдэг цуглуулан, судалгааны ажил хийж буй Буддын гүн ухааны доктор, Лүдүвдаржаалин хийдийн тэргүүн Ш.Чулуунбаатар ламтаны цуглуулгад бас Ю.Цэдэнбал даргын экслибрис бий юм гэсэн. Бал дарга хэд хэдэн номын тэмдэгтэй байсан гэдэг яриа бий. Заримыг нь гадаад дотоодын зураач, урчууд зурж бэлэглэсэн ч гэх аж.

“Ном дор мөргөм үү!” хэмэн сүсэглэн залбирдаг сайхан уламжлалтай өвөг дээдэс маань монголоор номын тэмдэг, хятадаар тийз, латинаар экслибрис хэмээн нэрлэх энэхүү нэгэн зүйлийг XIY зуунаас эхлэн хэрэглэж ирсэн хэмээн судлаачид үздэг юм билээ.

Мунхагийн балар ширэнгийг гэрэлтүүлсэн бамбарын гэрлээр титэм хийж, дэлгээтэй номын хуудсаар дэвсгэрлэсэн уг экслибрис дээр Ю.Цэдэнбал хэмээн хуучин, шинэ монгол бичгээр хослуулан бичсэн байна. Энэхүү номын тэмдгийн эзэн Ю.Цэдэнбалын бүх насаараа хурааж хуримтлуулсан өмч, хадгалж цуглуулсан хөрөнгө нь зөвхөн ном судар байсан гэдэг.

Есөн настайдаа бага сургуульд орж Монгол бичиг, дөрвөн аргын тоо заалган, 12 настайдаа Чандмань-Уул аймгийн /одоогийн Увс аймгийн Улаангом хот/ ХЗЭ-ийн Хороонд тал бичээчээр ажиллаж эхэлсэн тэр л үеэс балчирхан Цэдэнбалын сэтгэл зүрхэнд эрдэм номыг сүслэн дээдлэх бяцхан гал асаж, билгийн нүд нь нээгдэж эхэлсэн нь лавтай.

Арван гурван настайдаа Эрхүү хотноо хоёр жилийн бэлтгэл курсэд явснаас хойш даруй 9 жил ЗХУ-д суралцан санхүү-эдийн засгийн дээд мэргэжил эзэмшсэн Ю.Цэдэнбал суралцах хугацаандаа олдсон зав чөлөө бүхнийг ном уншихад зориулж байжээ. Үүний нэг тодорхой жишээ бол тэрээр оюутан байхдаа халуун усанд ороод харьж явах замдаа гудамжны самбарт хадсан сонин уншиж удаан зогссоноос хатгаа авсан юм гэдэг.

Мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхийн төлөө бүхий л чөлөөт цагаа зориулдаг түүнийг багш нар нь байнга магтаж, үлгэр жишээ болгон ярьдаг байж. Үүнд нь атаархсан хэсэг оюутнууд түүнийг хоёр давхрын цонхоор шидсэн тухай тэрээр хожим дурсамждаа өгүүлсэн билээ.

Эрхүүд сурч байх хугацаандаа зуны амралтаар нутагтаа ирээд Гадаад явдлын яамны орлогч сайд байсан Лхамсүрэнгийнд дөрвөн жил амралтаа өнгөрөөжээ. Хойно хамт сурч байсан Лхамсүрэнгийнх тэр үед маш их номтой айл байсан учир Цэдэнбал зөвхөн ном унших гэж л тэднийд очдог байсан гэдэг.

Ю.Цэдэнбал сургуулиа төгсч ирээд Сангийн яамны сайдаар ажиллаж байхдаа чөлөөт цагаа голцуу ЗХУ-ын Элчин сайдын яаманд өнгөрөөдөг байж. Хаант Оросын консулын үеэс цуглуулсан маш ховор, баялаг их номтой элчингийн номын санг ашиглахын тулд гэр бүлгүй ганц бие залуу заримдаа тэнд хонож өнждөг байсан тухай комиссарууд нь дурсан бичсэн нь бий.

Ю.Цэдэнбал гуч, дөчөөд оноос ном цуглуулж эхэлжээ. 1940 онд МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдсон түүний гэрийн номын санд орос, уйгаржин монгол бичгээр хэвлэсэн олон ном байсныг үзсэнээ дүү Ю.Аюуш нь дурсдаг юм.

Улс төр, эдийн засгийн холбогдолтой ном, цэрэг дайны түүх, төрөл бүрийн лавлах, толь бичиг, сонгодог уран зохиол, Монголын тухай гадаад хэл дээр хэвлэгдсэн номууд зэрэг олон төрлийн сэдвээс бүрдэх түүний хувийн номын сан нь 10 гаруй мянган номтой байжээ. Зарим хүмүүс 30 гаруй мянган номтой байсан ч гэж баталдаг юм. Тэрээр жил бүр Монголын бүх хэвлэл, Оросын 70 гаруй сонин сэтгүүл захиалан уншдаг байсан төдийгүй оны эцэст шалгаж уншаагүй дугаараа гүйцээн уншаад бүгдийг нь үдүүлж хавтаслан хадгалдаг байжээ.

“Эрдэм мэдлэгийн гол зэвсэг бол гадаад хэл, манай нөхцөлд бол орос хэл мөн”, “Орос хэл сурах нь дэлхийн соёл, шинжлэх ухааны ололтыг хүртэх нэг арга зам, бусад хэлийг сурах гүүр” хэмээн үзэж сургадаг Ю.Цэдэнбал өөрөө намын бүгд хурлын илтгэлийг монголоос орос хэл рүү, орос хэлнээс монгол хэл рүү шууд орчуулдаг удирдагч байсан тухай нам, төрийн удирдах алба хашиж байсан олон хүн дурсдаг билээ.

Орос хэлний асар өндөр мэдлэгтэй ч олон зуун жилийн уламжлал түүхтэй үндэсний бичгээ хүндэлдэг, төгс сайн эзэмшсэн төрийн тэргүүн байжээ. Хувийн тэмдэглэлээ ямагт уйгаржин монгол бичгээр хөтөлдөг тэрээр гадаадын хүмүүсийн тэмдэглэлийн дэвтэрт монгол бичгээр гарын үсгээ үлдээх дуртай байсан гэдэг. Далаад оны сүүлээс Ази, Африкийн олон орны төр засгийн тэргүүн нарт илгээсэн илгээлт бичгээ монгол босоо бичгээрээ явуулах болсон тухай дипломат албаны зарим ахмадууд дурсан бичсэн байдаг юм.

МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар 40 жил, БНМАУ-ын Ерөнхий сайд, Сайд нарын Зөвлөлийн даргаар 22 жил, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн даргаар 10 жил ажилласан Ю.Цэдэнбалын номын тэмдгээс үүдэн энэхэн хэдэн мөрийг хэлхэхдээ Монгол улсын түүхэнд мөнхөрсөн төрийн түшээд, соёл урлагийн зүтгэлтнүүд, эрдэмтэн мэргэдийнхээ эдэлж хэрэглэж явсан эд зүйл, бичиг баримт, ном судар, зураг хөрөг зэргийг хайрлан хямгадаж, хойч үедээ дамжуулан үлдээх нь бидний үүрэг билээ гэдгийг сануулан хэлэх гэж хичээсэн төдий хэрэг ээ.

Номын цагаан буян дэлгэрэх болтугай.