Monday, June 8, 2009

“Тэнгэрийн нохой”


Монголчууд чонын ил нэрийг цээрлэн “Тэнгэрийн нохой”, “Боохой”, “Хээрийн боохой”, “Жуухалдаг”, “Жийтгар”, “Жийхгар”, “Хэцүү нэрт”, “Хар амт”, “Уйлмаа” хэмээн нэрлэдэг. Би энэ удаа чонотой холбоотой баримтын цуглуулгаасаа цөөн хэдэн мөр зүйл тэрлэв. Та бүхэн чоно хэмээх амьтны тухай дуулж мэдсэн, уншсан харсанаа харамгүй хуваалцаж цуглуулгад минь нэмэрлэвэл гүнээ талархах байна.

Нэгэн зүйл. Өнөөгийн бидний чоно хэмээн ярьж, бичиж буй үгийг хуучин монгол бичгийн хэлэнд "чинуа"-/чиноа/ гэж бичдэг ажээ. Энэ үгийн үүсэл гарлын тухай эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв гуай бичихдээ:
...Ашина овгийн түргүүд манай эриний зургаа долдугаар зууны үед Азовын тэнгисээс Хянганы нурууг давтал аварга том гүрэн улс байгуулж хоёр гурван зууныг эзлэн сууж байсан цаг бий. Тэр үед "а+шина" буюу "ариун чоно" гэдэг овгийн түргүүд ихэд хүчирхэгжиж манджээ. "Шина" гэдэг нь чоно буюу монгол бичгээр "чинуа" хэмээн уламжлагдсан үг гэжээ.

Нэгэн зүйл. Монголчууд чоныг хийморьтой амьтан гэж хүндлэн “Ижил тэнгэртэйдээ харагдаж, илүү тэнгэртэйдээ яалгадаг“ гэх. Тэгээд ч нүүдэлчин монголчуудын өвөг дээдэс өөрсдийгөө талын хөх чонотой зүйрлэн хэлэлцэх дуртай байсан нь түүх шастирт мөнхрөн үлджээ. “Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ-чино, гэргий Гуа-Маралын хамт тэнгис далайг гэтэлж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батцагаан гэдэг нэгэн хөвгүүнийг төрүүлжээ” хэмээн “Монголын нууц товчоо” зохиол эхэлдэг билээ.

Нэгэн зүйл. Монгол ардын зүйр цэцэн үгийн сан хөмрөгт чонын тухай өгүүлэхдээ:

Чонын ам идсэн ч улаан
Эс идсэн ч улаан

Чоно харанхуйгаас
Чогчиго нүхнээс

Чоно зууснаан алдвал гуриатаж үхэх
Хүн зорьсноон алдвал төөрч одох

Чононд хонь хадгалуулах
Чомбод хүүхэн хадгалуулах хоёр адил

Чонын шагай
Морь буудаггүй

Чонын бэлтрэг хэзээ ч
Гэрийн нохой болдоггүй гэжээ.

Нэгэн зүйл. Миний уншиж үзсэн зохиолууд дотроос чонын тухай хамгийн
гайхалтай сэтгэл хөдлөм бичсэн зохиол бол Э.Сетон-Томпсоны “Лобо чоно”. Өнгөрсөн зууны хорь, гучаад оны үеийн манай улсын шилдэг сэхээтний нэг Дэмчигийн Буддарь хэмээх орчуулагч 1930-аад оны дундуур “Лобо нэртэй овт чоно” гэж монголчилсон эл зохиолыг хожим 1960-аад оны үед Э.Сетон-Томпсоны “Бор баавгай” хэмээх номд оруулан хэвлэсэн байдаг. Уран яруу найруулга бүхий эл зохиол нь Чононд зориулан үгээр босгосон хөшөө мэт санагддаг юм.

Нэгэн зүйл. Монголын зохиолчдоос чонын тухай олон жилийн туршид хамгийн олон удаа бичсэн хүн бол Бөхийн Бааст гуай билээ. “Бэлтрэг Дорж”, “Хангайн Бор”, “Хөвчийн Бор” зэрэг чонын тухай цуврал тууж бичиж байсан буурал зохиолч хамгийн сүүлд 2007 онд “Гэрийн, хээрийн хоёр хар амт” хэмээх дан чонын тухай өгүүлсэн түүвэр зохиолоо эмхтгэн гаргасан.

Нэгэн зүйл. Төрийн хошой шагналт зохиолч Д.Намдаг гуайн “Хөгшин чоно ульсан нь” гэж бас нэг сайхан тууж бий. Намдаг гуай эл туужаа анх 1965 онд бичсэн боловч үзэл суртлын хүлээснээс болоод хэвлүүлж чадалгүй байсаар бурхан болсон. Харин түүний эл зохиолыг хожим 1988 онд 3 боть зохиолын түүвэрт нь багтаан анх удаа хэвлэсэн түүхтэй. Түүнчлэн түүний урын санд "Сүрэг чоно" жүжиг/1938 он/, "Уулын хөх чоно" өгүүллэг/1950 он/ зэрэг бүтээл бий.

Нэгэн зүйл. Монгол ардын оньсого тааварт чонын тухай өгүүлсэн нь олон бий. Жишээлбэл:

Намайг хэн ч танина
Би нэг ч хүнийг танихгүй

Олсон бие гуйранч
Оносон санаа хулгайч
Очдог газар там
Одоо яадаг билээ?

Шун шун гүйдэлтэй
Шулмас мангасын царайтай
Гал шар нүдтэй
Ганцаар явах зоригтой гэсэн нь бүгд чонын тухай билээ.

Нэгэн зүйл. Чоно дагнаж зурдаг зураач ч бий. Нэгэн үе “Залуучуудын Үнэн” сонинд ажиллаж байсан зураач С.Чулуун гэж дандаа чоно зурдаг, найз нөхдийнхөө дунд “Чоно Чулуун” гэж алдаршсан зураач байв.

Нэгэн зүйл. Төрийн шагналт яруу найрагч О.Дашбалбар” Би-талын хөх чоно” шүлэгтээ бичсэн нь:

Би-талын хөх чоно!
Сур шиг сунаж,
Сухай шиг улайж,
Эрчит дөрвөн хөлөөрөө
Ээрэм талыг гаталж
Агт сайн морьдын туурайг сульдааж
Анч сайхан эрсийн хорхойг хөдөлгөж
Арван халтар нохойг замд нь цувуулж
Агшин бүрдээ үхэлтэй тэрсэлсэн
Би-талын хөх чоно!

Нэгэн зүйл. Даян дээрхийн дуудлагад:
Бөгтөр чонын бөгтөргөөр ирдэг
Халтар чонын хадаргаар ирдэг
Хан хүчит тэнгэр минь гэж гардаг билээ.

Нэгэн зүйл. Чонын шагай эр хүний хийморьт сайн хэмээн бэлгэшээж түлхүүрийн оосронд зүүх, гар утсандаа гангараа болгох моод сүүлийн жилүүдэд эрс өссөн.


Нэгэн зүйл. “Өлөн чоно үмх маханд үл цадна” гэж анчид ярьдаг...

7 comments:

Unknown said...

Малын заяа гомдвол, гомдол нь хангайн амьтнаар дамжиж ирдэг.

Манайхан хангайн амьтан гэж ярьдаг. хэ хэ.
Чонын шагайг хулгайлж авдаг. хэ хэ

Chandmani said...

The hottest wolf T-shirt ever
The funny reviews that made the Three Wolf Moon T-shirt Amazon's hottest seller

A new subgenre of humor has just been born, said Steve Johnson in the Chicago Tribune. Call it “Customer Review Comedy.” A tongue-in-cheek post by an Amazon reviewer has turned the Three Wolf Moon T-shirt into the online retailer’s No. 1 sensation. It all happened after New Jersey law student Brian Govern reviewed the shirt, which he didn't own, saying it “Fits my girthy frame, has wolves on it, attracts women.”

Sales of the Three Wolf Moon T-shirt have gone through the roof since the comedy free-for-all went viral, said ABC News. And the attention is still building—750 people have posted “over-the-top testimonials” on Amazon, and a Brooklyn comedy troupe has even posted a video on YouTube. (watch the Three Wolf Moon T-shirt comment mash-up) The T-shirt is now Amazon’s top-selling clothing item, with no end in sight.

The craze is so out of hand that the maker of the Three Wolf Moon T-shirt—New Hampshire's the Mountain—appears nervous, said Meghan Daum in the Los Angeles Times. The company posted a comment on Amazon scolding some reviewers for making fun of people who buy the shirt by suggesting they’re low-class. But, come on, the snarky comments are a delightful bit of satire targeting “nonsensical, irrelevant, and grammatically challenged” online customer reviews.

ganga said...

Чонын тухай өчнөөн олон ганц сэдэвт ажил байдаг тухай бид бүхэндээ мэдээлсэнд баярлалаа.

Г.Аким гуайн "Тэнгэрийн нохой"-с өөр ном энэ сэдвээр уншаагүй юм байна.

Soronzon said...

Э.Баярсайханд:
Тийм үү? хэ хэ

Чандманьд:
Тэмдэглээд авлаа. Харин өөрийн чинь блогт сэтгэгдэл үлдээх гээд ядчихсан шүү. Юу руу нь орж хаана нь ч бичдэг юм бүү мэд. Сүүлийн үед хүмүүсийн блог голцуу тийм хэлбэртэй болоод байх юм. Би харин хэлний боловсрол дутаад...

Гангад:
Аким гуайн бичсэн тийм ном байдгийг мэдэх боловч уншиж завдаагүй л явна. Одоо харин уншиж үзнэ ээ.

Anonymous said...

saihan medeelel bna aa, Gyalaalaa. bi Samdandovj guain nomiig l unshij baisan bolhoos bish, MGL hel deer iim ih buteel baidag gedgiig saya l medlee.

Namjilsuren Nyamsuren said...

Erteed neg nuhriin shagaig ni tuuj gol gargaad tulhuurniihee oosornd hiichihsen.
Choniin shagaig shees boogdson ued jaahan zorj usand hiigeed butsalgaad uuchihdag yum bilee.
shees ni garahgui devhtseed bsan nuhur uugaad l nam boljiine lee.
manai ajiliin neg nuhur japand bjuugaad irsen uushig muudsan geed bhaar ni choniin mah olj ugsun chini bas nam bolson l gesen.
jinhene amisgaanaas ni busad ni em boldog geed unen bhaa tee

Soronzon said...

Улсын Ерөнхийлөгч асан хүн, найзынхаа "шагайг" гол гаргасан гэж сонсохоор бас л сонин байна шүү, хэхэ.