Маршалын өргөө буюу 30 дугаар байр

Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойн баярт оролцохоор хүрэлцэн ирсэн ЗСБНХУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга А.Н.Косыгин манай талд хандан нэгэн хүсэлт тавьжээ. Тэрбээр “Эх орны их дайны хамгийн хүнд үед нэг өдөр Сталин над руу утасдаж,
-Чойбалсан өөртөө өргөө бариулж байгаа юм байна. Гэтэл түүнд нь тавих тавилга олдохгүй байна гэнэ. Чи олж өгч тусла гэлээ. Тийм хүнд хэцүү цагт тавилга төхөөрөмж ол гэж үүрэг өгсөнд нь гайхсан боловч тушаалыг биелүүлсэн. Чойбалсангийн бариулж байсан тэр өргөөг үзмээр байна” гэжээ.
Манай тал хүсэлтийг нь ёсоор болгож уг өргөөг үзүүлсэнд “Та нар түүхэн дурсгалт барилгаа их сайхан эдэлж хэрэглэдэг улс юм” хэмээн магтаж байсан гэдэг. Нам, төрийн өндөр хэмжээнд айлчилж байсан А.Н.Косыгины сонирхлыг татсан энэ барилга нэгэн үе “Маршалын өргөө”, дараа нь “Сүхбаатар, Чойбалсангийн ордон музей”, хожим “30 дугаар байр” хэмээн янз бүрээр нэршиж байсан ч манай улсын сүүлийн хагас зуун жилийн түүхийн гэрч болон нийслэл хотын маань төвд чимээгүйхэн оршиж байдаг юм.

Чойбалсан өөртөө байр бариулахаар шийдсэн дөчөөд оны эхээр Улаанбаатар хотод давхар барилга хуруу дарам цөөхөн байлаа. Нэгдүгээр сургууль, ДЯЯ-ны албан контор, орон сууц, Монголбанкны байшин, Засгийн газрын барилга, Цэргийн яам, Төв больниц зэргээс өөр хүний нүдэнд тусчих олигтой барилга байсангүй. Манжийн үеэс бий болсон “өндөр хог” хотын хойморт заларсан хэвээрээ. Ардын хувьсгал ялаад 20 гаруй жил болсон ч өнөөх л усны гудамж, хятадын өргөн чөлөө, есөн гудамжит хэмээх хятад хороолол, бараан зах зэрэг шавар намаг, шалбааг ус, үнс хог дүүрэн муруй тахир гудамж, зээлээр нь золбин ноход үүрлэсэн харанхуй “эсгий хот”-ынхоо дүр төрхөөс салаагүй байв.

Монгол улсын Ерөнхий сайд, өрлөг жанжин Х.Чойбалсан гуравдугаар хорооны нутаг дэвсгэрт орших жижигхэн байшинд өвөлжиж жилийн ихэнхийг эсгий гэрт өнгөрөөнө. МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ю.Цэдэнбал гэхэд Монголбанкны албан конторын дээд давхрын жижиг өрөөнд амьдран суудаг байсан тийм л цаг үед Чойбалсан өөртөө олигтой ганц байр бариулахаар шийджээ. Тухайн үед ДЯЯ-ны Барилгын хэрэг эрхлэх газарт ажиллаж байсан архитектор Н.М.Щепетильниковын 1943 онд хийсэн зураг төслөөр инженер Гуревич, “цоохор” хэмээх Лхамжав нар удирдан “хувьсгалын эсэргүү” хэрэгт холбогдон баригдсан лам нараар бариулсан гэдэг.

“Гадна тал нь европ классик маягтай, дотор тал нь үндэсний хэлбэртэй байвал зүгээр” хэмээн маршалын зөвлөсний дагуу барьсан уг барилгын ажилд тэр үеийн Монголын урдаа барьдаг зураач, урчууд цөм гар бие оролцсон зүтгэсэн байдаг юм. Д.Чойдог, Д.Маньбадар, О.Цэвэгжав, Ү.Ядамсүрэн, Д.Лувсанжамц зэрэг зураачид С.Чоймбол, Чойгоо, Н.Жамбаа, Данзан, Доржготов, Б.Гэлэгдандар нарын уран гартнуудын ур ухаан, авьяас билиг, хүч хөдөлмөр шингэсэн энэ барилга нь уран сайхан, засал чимэглэлийн хувьд дахин давтагдашгүй хамтын сор бүтээл болсон юм.

Нэгдүгээр давхар нь будаалгын танхим, бильярд, хүлээлгийн болон хамгаалагч нар суудаг өрөө, хоёрдугаар давхар нь бичгийн өрөө, номын сан, нарийн бичгийн даргын тасалгаа, хоолны бага заал, унтлагын болон хүүхдийн зэрэг цөөхөн хэдэн өрөөнөөс бүрдэх энэ өргөөний эзэн дээд зэргийн хатуу шаардлагатай нэгэн байсан агаад “Насны юм хий. Надаас хойш энд Монголын төрийн тэргүүн нар амьдрах болно” хэмээн чандлан захиж зарим өрөөний өнгө хээг голон хэд хэдэн удаа өөрчлүүлэн хийлгэж байжээ.

“Үндэсний хээ угалз, монгол зургаар чимэглэ” гэсэн түүний үүргийн дагуу бүх өрөө тасалгааны хана, таазыг олон янзын хээ угалзаар чимсний зэрэгцээ гол шатны адрыг Монгол орны жилийн дөрвөн улирлын эргэлт, малчин ардын ахуй амьдрал, ажил хөдөлмөрийг харуулсан уран зургаар гоёсон нь уг байрыг нэн эрхэмсэг болгожээ. Шат, үүдний хонгилыг боржин, хиймэл гантигаар засч доторлосны дээр бичгийн болон амралтын өрөөний тавилгыг хээ угалз шигтгэж чимсэн үнэт мебель эдлэлээр тохижуулсан нь өдий хүртэл хадгалагдан ирсэн байна. ЗХУ-аар дамжуулан Энэтхэгээс будаг тогтоодог нарийн цавуу авчруулж, дотор талын зарим тавилга сэлтийг Орос, Эстонид захиалан хийлгэж байсан ажээ.

Төр ёсны уламжлал, ихэс дээдсийн ордны цогцолборын дэг жаягын дагуу байшингийн дөрвөн зүгт хашаа барьж, гол хаалганы хоёр талд чулуун арслан тавьсан байна. Байшингийн урд, хойд талд усан оргилуур байрлуулж, анчин, бөх, саальчин зэрэг баримлаар хашаан доторхийг чимсний сацуу Толгойтын баруун салаанаас зулзган мод авчирч суулган цэцэрлэгжүүлсэн ажээ.

Хашааны гол хоёр хаалганы дээд талыг эрт цагийн монгол цэргийн туг, сэлэм жад, хуяг бамбайн дүрс товойлгон чимж, төмөр хайсыг алхан болон өлзий хээ, гүцээр гоёсон нь өнөөг хүртэл хэвээрээ байна. Янзаганы хамт хэвтэж буй гөрөөсний баримал бүхий төрөл бүрийн мод цэцэг тарьсан хагас задгай хэлбэртэй хүлэмж байшингийн хойд талд байсныг сүүлд төв зам тавихад нураасан гэдэг.

1946 онд шинэ байранд орох ёслол хийхэд МАХН-ын Төв Хорооны УТТ, Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ хүрэлцэн иржээ. Уг ёслолын будаалга дээр Чойбалсан “Би зориглож өөртөө нэг барилга бариуллаа. Намайг шүүмжилбэл шүүмжлэг. Энэ байр Чойбалсангийн өмч бус, Монгол улсын өмч. Надаас хойших төрийн тэргүүн нар амьдрах болно” гэж хэлж байжээ.

Зочдоос Намын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ю.Цэдэнбал, Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга Г.Бумцэнд, Засгийн газрын зөвлөх Н.В.Цапкин нар баяр хүргэж үг хэлсэн хэмээн тухайн үед НТХ-ны нарийн бичгийн дарга байсан академич Б.Ширэндэв гуай дурсан ярьж байна.

Дээд давхартаа улс төр, уран зохиол, шинжлэх ухаан, цэрэг дайны холбогдолтой 4000 гаруй ном хэвлэлээс бүрдэх ховор сайхан номын сан байрлуулан ашиглаж, доод давхартаа “Чапаев” зэрэг орос кино үзэх дуртай байсан Чойбалсан энэ байрандаа дөнгөж таван жил л амьдарчээ. Түүнийг нас барсны дараа буюу 1953 оноос уг байрыг “Сүхбаатар, Чойбалсангийн ордон музей” болгон өөрчилж хөдөлмөрчдөд үзүүлэх болсон байна. Тус музейд Сүхбаатар, Чойбалсангийн үйл амьдралыг харуулсан гэрэл зураг, түүхэн баримтууд, маршалын мундир, номын сан, гар бичмэл, бичгийн үнэт чулуун хэрэгсэл зэрэг түүний эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйл болон ард олноос ирүүлсэн бэлэг дурсгалын зүйлийг дэлгэн үзүүлсэн байжээ.

Харин 1961 оноос тус байрыг НАХЯ-ны мэдэлд шилжүүлэн гадаадын өндөр хэмжээний айлчин гийчин суулгах зочид буудал болгон ашиглах болсон байна. Өнгөрсөн 40 гаруй жилийн хугацаанд ЗХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн орлогч дарга М.П.Тарасов, ЗХУКН-ын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга М.А.Суслов, Бүх холбоотын үйлдвэрчний төв зөвлөлийн дарга А.Н.Шелепин, БХЯ-ны сайд, маршал А.А.Гречко, сансрын нисгэгч В.В.Горбатко, Узбекийн Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Насрединов, Афганистаны Ерөнхий сайд Бабрак Кармаль, Ираны Шагийн Шах, ХБНСЮУ-ын Ерөнхийлөгч И.Б.Тито, Кубын хувьсгалт зэвсэгт хүчний яамны сайд, армийн генерал Рауль Кастро, Энэтхэгийн Ерөнхий сайд агсан Ражив Гандийн гэргий Соня Ганди, АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жеймс Бейкер зэрэг гадаадын олон улс гүрний дээд зиндааны зочин гийчид эх оронд маань айлчлан ирэхдээ энэ өргөөнд саатан морилж, монгол урчуудын урлахуйн ухаантай танилцсан бөлгөө.

Анх зургаан өрөөтөй, айлын зориулалттай баригдсан энэ барилга нь төрийн зочдын ордны шаардлагад нийцэхгүй хоцрогдсон тул 1986 онд өргөтгөл хийж 20 гаруй өрөө тасалгаагаар нэмэн тохижуулсны дээр нийгмийн дэвшил, цагийн өнгийг даган зарим тавилга сэлтийг 1971 онд БНАГУ-ын тавилгаар сольж, 3-4 удаа их бага нийлсэн урсгал засвар хийжээ. 1990 он хүртэл НАХЯ-ны III газрын харьяанд явж ирсэн “30 дугаар байр” 1990 оноос Төр, засгийн үйлчилгээ аж ахуйг эрхлэх газарт, 1996 оноос Төрийн тусгай хамгаалалтын газарт харьяалагдах болсон байна.

Ардчилал, ил тод байдлын нэрийн дор хариуцлага сахилга, эмх замбараагүй байдал газар авсан 1990-ээд оны эхээр захын нэг хулгайч эндээс телевизор хулгайлж, тус байрны үйлчлэгч нь энд хуримаа хийн найрлан цэнгэж байлаа. Сонирхуулж хэлэхэд “Төрийн сүлд өршөө” таван ангит уран сайхны киноны болон “On n off” продакшны хийсэн “Номин талст” хамтлагийн “Дурласан сэтгэл” клипийн зураг авалтыг энэ өргөөнд хийжээ.

Монгол улсын Ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсангийн амьдарч байсан өргөө, гадаадын олон улс гүрний өндөр их хэргэм тушаал бүхий ихэс дээдсийн буудаллаж байсан төрийн зочдын ордон, манай авьяас төгөлдөр зураач урчуудын билэг оюун, хүч хөдөлмөр шингэсэн түүх соёлын дурсгалт 30 дугаар байрыг Ерөнхийлөгчийн ордон болгон ашиглавал оновчтой шийдэл болох мэт санагддаг юм.

Дэлхий дахинд тогтсон нийтлэг ёс заншлаар бол аливаа улсын Ерөнхийлөгчийн албан хэргээ явуулах болон амарч тухлах орон гэр нь нэг дороо байдаг ажээ. Гэтэл манай оронд УИХ, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд болон тэдгээрийн аппарат, харьяа зарим газар Төрийн ордонд хамтдаа байрлаж буй нь ажил хэргийн болоод аюулгүй байдлын талаасаа төдийлөн зохимжтой бус юм.

“Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн тухай” хуулийн 16 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсгийн хоёрт “Нийслэл хотод ордон, өвөл, зуны өргөөтэй байх бөгөөд тэдгээрийн зардал, үйлчилгээг улс хариуцана” хэмээн заасан байдаг. Ерөнхийлөгчийн тухай хууль батлагдаад даруй таван он улирч, хоёр дахь Ерөнхийлөгч бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш багагүй хугацаа өнгөрсөн боловч өөрийн гэсэн ордонгүй явсаар өдий хүрчээ. Улс орны эдийн засгийн боломж, хөрөнгө мөнгөний хомсдолоос хамааран Ерөнхийлөгч маань өнөөдөр Төрийн ордонд ажил хэргээ явуулж байна. “Төр төмбөгөр, ёс ёмбогор” хэмээдэгсэн.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч 207 жилийн түүхтэй, 132 өрөөтэй Цагаан ордондоо ажиллаж амьдардгийг энэ дэлхийн хүүхэд хөгшидгүй мэдэх байх. Хэдийгээр манай улс АНУ шиг хүчирхэг их гүрэн биш ч гэлээ төрийн тэргүүнээ байрлуулах үндэсний бахархал болсон “Цагаан ордон”-той байх нь зүй ёсны хэрэг бус уу?

PS: Энэхүү материалыг 1999 оны 3 сарын 16-нд “Өдрийн сонин”-д хэвлүүлж байсан бөгөөд тухайн үеийн нийгмийн байдал, цагийн өнгө төрх зэрэг нь өнөөдрийн энэ түгшүүртэй байдлаас ихээхэн өөр байсан гэдгийг тэмдэглэе.