“ТУНГАЛАГ ТАМИР” романаас түүсэн шүр сувд

“Тунгалаг Тамир”. Энэ гайхамшигтай романыг уншаагүй монгол хүн гэж байдаг болов уу?
Миний хамгийн дуртай зохиол. Гэнэн балчир насандаа “Хэрвээ гадаадад олон жил сараар амьдрах болвол зөвхөн энэ номыг л авч явна” гэж боддог байлаа. Тэгээд ч нэлээд хэдэн жилийн өмнө БНСУ-д хараар ажиллаж байхдаа хайртай номоороо “хань” хийн сэтгэлээ дэвтээж явсан даа.
...Цахиур Төмөр морин дээр давхиж явахдаа үргэлж “Эрдэнэ засгийн унага” дууг дуулж явах. Үүнийг нь анзаарсан Дулмаа нэг удаа “Чи энэ дууг юунд үргэлж дуулдаг юм бэ?” гэхэд “Холын замд давхиж явахад нөхөр минь болдог юм. Нутгаасаа хол явахад нутаг минь болдог, ядрахад хүч, өлсөхөд хоол болдог сайхан дуу юм шүү” хэмээн хариулдаг даа. Түүн лүгээ нэгэн адил эх орноосоо алсад явсан миний сэтгэлд нутаг минь, ядрахад хүч, өлсөхөд хоол болж байсан хувилгаан шид энэ романд бий.

Уншигчийн сэтгэл оюуныг соронзон мэт татах увидас, ид шидтэй энэхүү романыг анх гуравдугаар ангид байхдаа зуны амралтаараа уншсанаа мартдаггүй юм. Тэр үед аравхан настай жаал хүү энэ том романаас юу ойлгож байсан юм бол, бүү мэд. Гэхдээ л миний сэтгэл зүрхний хаа нэгтэй уран зохиолд дурлах нэгэн бяцхан гал ассан байхаа.

Утга зохиолд эчнээ суралцах, бичих арга зүйд бие даан боловсрох, уран яруу найруулга эзэмших гэсэн хүсэл мөрөөдлийн минь сургамжит багш нь энэ роман байсан болов уу? Хэлье гэсэн санаагаа хэлж чадахгүй ухаан мөхөсдөх, оночтой үгийг олж дөнгөлгүй үзгээ мэрэх үедээ мөн ч олон удаа сөхөж харсан даа. Унших бүр ухаан тэлж, дов сондуулгүй тэгш сайхан тал газраар хатируулах мэт сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлэх нь даанч урамтай.
Найруулгаа сайжруулах, үгийн утгад нэвтрэхийн тулд Л.Толстой Библи судрыг олонтаа уншиж хуулан бичиж байсан хэмээдэг. Бас Америкийн Ерөнхийлөгч А.Линкольн эх хэлээ бүрэн эзэмших, үгийн нөөцөө баяжуулах, бичгийн найруулгаа сайжруулахын тулд Шекспирийг судлаж, Бернсийн тухай лекц бичиж, Байроны шүлгүүдийг цээжлэж байсан гэдэг.

Тэгвэл Ч.Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” роман нь мохоо мөчид бодолтой, модон үг хэллэгтэй, молхи бичээч миний сэтгэлд үүлэн чөлөөнөөр нар тусах мэт, хөвч тайгад төөрөн ангаж цангаж явахад хоржигнон урсах горхитой учран цээж дэвтэх мэт тийм яруухан баяртай бодол төрүүлэн баясгасан ном билээ.

Хүүхэд насандаа саваагүйрхэн зохиолд гарч буй бүх баатруудыг нэгд нэгэнгүй түүвэрлэж үзсэн. Бараг 200 дөхөж байсан бил үү, яалаа? Зөвхөн Луу гүний баян Итгэлтийн тухай зохиогчийн тодорхойлолт, бусад баатруудын яриа, өөрийнх нь өгүүлж буй үг хэллэг, яриа хөөрөө, бодол санаа зэргийг түүвэрлэсэн нэг дэвтэр байснаа сэтгүүлч анддаа бэлэг болгон барьсан билээ. Өнөөдөр нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөж, нэрд гарсан залуу насны минь анд тэр минь “чулуу болгож” чадсан эсэхийг нь харин хэлж мэдэхгүй ээ.

Саяхан хэрэгтэй хэрэггүй бичиг цаас, хуучин гар бичмэл, ноорог сэлтээ янзалж суутал “Чадраабалын Лодойдамба-Тунгалаг Тамир” хэмээн хаягласан нэгэн дэвтэр гарч ирж хичнээн их баярлуулав аа. “Байрнаасаа хөдөлсөн чулуу гурван жил зовдог” гэгчээр сүүлийн хэдэн жилийн залхмаар олон нүүдэл суудал, хөл хөдөлгөөнөөс болоод хаана юугаа хийснээ ч олохоо болиод байсан юм. Хэрэгтэй зарим зүйлээ хаяж гээсэн тохиолдол ч бий.

“...Эрж явсан хүнтэйгээ уулзсан хүний сэтгэл баяр, сандралаар дүүрдэг билээ. Эрэл нь хичнээн удаан, хэцүү байсан бол энэ сэтгэл төдийчинээн их байдаг” хэмээн “Тунгалаг Тамир” романд гардаг даа. Олон жилийн өмнө хөтлөж байсан тэмдэглэлийн дэвтрээ хараад золтой л нулимс унагасангүй. Тэмдэглэлээ дахин уншаад өөртөө баярлалаа. Би уг романаас бараг хамаг сайхан шүр сувдыг нь түүсэн юм биш үү?

...Намар гоёлоо өмсөж, ургамлын өнгө нь шар ногоон туяатай болчихоод, өглөө үдэш өндөр уулын оройд хөхөмдөг манан тунаран, тарга хүч авсан мал налайн бэлчиж, өнтэй газрын сайханд өнгө жавхаа бүрдсэн шувууд дэгдээхийнүүдээ дагуулан ганганалдаж байгаа Тамирын голын хөндий нь саяхан суусан нөхрөө дагаад наадамд явах гэж үс гэзгээ самнасан залуу бүсгүйтэй адил байлаа.

...Хэн ч хазгай гишгэж болно. Гэвч юуны өмнө түүнийг татаж авахыг хичээдэг юм. Энэ бол хүний ёс. Гэтэл ах нь хазгай гишгэсэн эхнэрээ татаж авахын оронд түлхэж орхисон байв. Талд үлдсэн өнчин ишиг шиг хоцорсон Долгорын ганц найдлага болсон хүү нь бас түүнийг орхин алга болжээ. Энэ учраас Долгорын бүх зовлонгийн эзэн бол эцэг хүү хоёр гэж Төмөр бодож байлаа. Төмөр ингэж ч бодох эрхтэй хүн. Хэрэв хүний эхнэр болоод байсан Дулмааг түлхэж орхисон бол Дулмаа ч жаргахгүй. Төмөр ч жаргахгүй байсан. Харин Дулмаагийн аргагүйн эрхэнд хийсэн гэмийг уужим сэтгэлээр уучилж чадсанаар одоо тэр хоёр бие биеийн сэтгэлд гандашгүй цэцэг болон хамт яваа ажээ.

...мах амтархан идэж байгаа том нохойн дэргэд шүлсээ залгин зогсож байгаа гөлгөн нохойн арчаагүй бөгөөд атаархсан нүдээр ширтэж байснаа урт гэгч нь санаа алдав.

...Нэг нь нөгөөгөө мэхлэх, хүчтэй нь хүчгүйгээ идэх бусдын чөмөг ташиж байгаад ч олз олох эрмэлзэл бол энэхэн хорвоогийн жам ажээ.

...Өрөвдөхөөс хайрлахад ороход тун ойрхон зай байдаг ажээ

гэхчлэн яаж ингэж бичиж чадаж байнаа гэж дуу алдмаар тансаг, яруу сонсголонтой, ухаарал хайрласан мөрүүд энэ романд олон, бүүр дэндүү олон бий. “Тунгалаг Тамир” романаас өөрт таалагдсан, нэгийг бодогдуулж, хоёрыг сануулсан дээрхийн адил цэцэн мэргэн олон сайхан мөрүүдийг тэмдэглэж авсан маань хуучин дэвтэрт минь үлджээ.

...Сайн эцгийн нэрээр бамбай хийн ардын жүжигчин Ч.Долгорсүрэн гуайтай амьд сэрүүнд нь уулзах азтай завшаан таарч билээ. 40 мянгатын 62 дугаар байран дахь гэрт нь очоод миний хамгийн түрүүн анзаарч харсан зүйл бол их зохиолчийн эдлэж хэрэглэж байсан хос номын шүүгээ байв.
-Манай Лодой аавдаа зориулж “Тунгалаг Тамир” романыхаа эхэнд ачит эцгийн дурсгалд зориулав гэж бичсэн. Аавыгаа өнгөрөхөд ил тавьсан юм билээ. Тэр үед тийм ёс заншилтай байсан гэдэг. Тэгээд, би аавдаа зориулж хөшөө босгоно гэж ярьсаар тэрийгээ хийсэн хэмээн өгүүлэх Ч.Долгорсүрэн гуайн яриаг сонсож суух зуур “Лодойдамба гуай энэ номын шүүгээний хаалганаас барьж зогссон доо” гэж бодохоор адис авмаар санагдаж байсан шүү.

...“Тунгалаг Тамир” роман бол манай утга зохиолд гарсан ихэргүй үзэгдэл юм гэж Л.Түдэв гуай хэлсэн байдаг. Тэгвэл энэ сайхан романыг олонтаа уншсан, бүр ширээнийхээ ном болгосон олон хүнтэй уулзаж учирч явлаа. Монгол телевизийн хөтлөгч редактор, сэтгүүлч Ш.Ёолк энд тэнд болсон уулзалт үдэшлэг дээр энэ романы хэсгээс нь шууд цээжээрээ уншиж байхыг хараад биширч суусан. Миний хүндэлж явдаг сэтгүүлч Н.Ганбат агсан /Монгол телевизийн “Урам” хэмээх сайхан нэвтрүүлэг хийдэг байсан, оюуны өндөр боловсролтой сэхээтэн/ “Тунгалаг Тамир” романы гадаад дотоодод хэвлэгдсэн бүх хувийг цуглуулан нэгдүгээр сургууль дээр музей байгуулах мөрөөдөлтэй явдагаа ярьдаг байсан боловч гэнэтийн үхэл гэгээн хүсэлд нь саад болсон билээ.

Өнгөрсөн жил “Элгэн нутаг” радиогийн хамт олон эл сонгодог бүтээлийг монголын анхны “МР3” аудио СД болгон хэвлүүлсэн нь тун аятайхан болсон байна билээ. “Зууны мэдээ” сонин, “Монголын мэдээ” агентлагаас хамтран зохион байгуулсан “Зууны манлай” санал асуулгаар “Тунгалаг Тамир” роман ХХ зууны шилдэг роман болж тасархай түрүүлсэн нь чухамхүү нүдээ олсон хэрэг байсан юм. Цагийг эзэлсэн гэж их ярьж бичих болжээ. Тэгвэл “Тунгалаг Тамир” роман үнэхээр цагийг эзэлсэн бүтээл болох нь он жил алслан холдох тусам улам тодрон мэдэгдэж байнам бус уу?

Олоон жилийн өмнө “Тунгалаг Тамир” романаас түүсэн шүр сувдаа одоо би таны алган дээр тавьж байна. “Авах хүнд нэг үг ч болов эрхэм” хэмээдэг билээ. Цагийг эзэлсэн энэ романаас түүвэрлэн цуглуулсан гайхамшигт мөрүүд нутгаасаа хол яваа нэгэнд нь нөхөр болог, ядрахад нь хүч тамирыг нь сэргээг, өлсөхөд нь хоол цай, өвдөхөд нь рашаан болох болтугай.

Зургийн тайлбар: Зүүн гараас жүжигчин Б.Сүхцэрэн, найруулагч Д.Чимэд-Осор, Соёлын яамны орлогч сайд Ч.Лодойдамба. Карловы-Варын олон улсын кино наадам дээр. 1960 он

Ч.Лодойдамба

“ТУНГАЛАГ ТАМИР” роман

...Эрдэнэ бусад хүн шиг зовохдоо зовж өлсөхдөө өлсөж, баярлахдаа баярлаад, хорсохдоо хорсоод амьдарч болох байжээ.
8 тал

...Алсын аян, замын шороо, хурц наранд борлосон энэ эмэгтэйн царайд алжаалын тэмдэг тодорхой авч эхийнхээ дууг сонссон ботгоны нүд шиг тормолзсон болор хар нүдэнд нь залуугийн гал, хөдөө талын бүсгүйн гоо жавхлан тодорхой ажээ.
9 тал

...Хүн жаргалын төлөө төрдөг болохоор ямар ч хэцүү бэрх амьдрал гашуун зовлон, баясах сэтгэл, жаргалын эрмэлзлийг нь ширгээн хатааж чаддаггүй.
11 тал

...Хөх даалимбан дээлтэй хуучивтар луучин гутал өмссөн сийлмэл төмөр хэт бэлтэй үйсэн иштэй хутга зүүсэн, гялалзсан дугуй бор царайтай, тогтож ядсан давхраа алаг хурц нүдтэй, бүдүүн хар гэзэгтэй хүн гарч ирээд/Итгэлт/
13 тал

...Энэ хүнийг Итгэлт гэдэг. Одоо гучин хоёр настай Итгэлт ямар ч язгуур угсгаагүй. Эцгээс уламжилсан өв хөрөнгө бага боловч хайрга чулуу мэрэхээс бусдыг хийж байгаад Луу гүний хошууны тэргүүн баяны нэг болжээ. Арван есөн насандаа Далай Чойнхор вангийн Лувсан тайжийн охиныг ёслон авч өмчинд нь овоо мал авсан нь хөрөнгөжихийн эх сурвалж болжээ. Гаднаа цөөн мал байлгаж бусдыг хэдэн хошууны ядуучуудад суурилан өгч хариулгадаг ажээ.
14 тал

...Итгэлт үүрийн гэгээ цайхаас эхлээд үдшийн бүрэнхий болтол борви бохисхийхгүй юм хийж байдаг. Хавь ойрын хүмүүсээ ч яг тийм байлгахыг хичээдэг. Энэ ч учраас эхнэр Должин нь бусдаас түрүүнд босоод, бусдаас түрүүнд үнээгээ сааж билчээдэг заншилтай. Хэрэв аль нэгэн айлаас хожимдвол тэд өдөртөө дуу шуугүй уурлан явдаг. Энэ зангий нь мэддэг зарц нар нь их гэрийн цайны уур дуугарахаас нааш босдоггүй.
14 тал

...Итгэлтийн нуруу намхан, туранхай боловч булчин шөрмөс болсон бие нь гүйж, үсэрч явахаар зориуд заяагдсан мэт бөгөөд нутгийнхан “дэвхрэг Итгэлт” гэж хочилдог.
14 тал

...Эр хүн хэзээ нэгэн цагт эндэгдэл болж гянданд заавал ордог гэж урьдын хүмүүс ярьдаг болохоор “Юмыг яаж мэдэх вэ?” гэж бодсон Итгэлт ээлжээ өнгөрүүлэх гэж гяндангийн хуяг нарт хахууль өгч хагас өдөр тамгын жасааны гянданд сууж тэнд байгаа хоригдлуудыг хооллуулж байхдаа ширлүүлсэн Төмөртэй тохиолдож хоол өгөх зуур хэдэн үг ч сольжээ.
21 тал

...Мань Итгэлт хоёр бодолтой хүн дээ. Алтаа бодоход авдраа бодно гэгчээр адуугаа бодоход манийгаа бодож байгаа юм гэж Нямаа ажиггүй хэлэв.
22 тал

...Ядарч яваа хүн, таньдаг хүнтэйгээ уулзахдаа давхар баяр болдог. Хэцүү амьдралд хамт зовж танилцсан нөхөртэйгээ уулзаад сэтгэлд нь хур бууж, цэцэг ургасан Хуяг юу ярьж, юу асуухаа мэдэхгүй балмагдан дэмий л “аа хөө, тэгээд” гэж давтана.
24 тал

...Доод хүчтэнтэй тохиолдохдоо ямар ч бузар хэрэг хийхээс буцдаггүй боловч хүчтэнтэй уулзсан цагтаа ямар ч доромжлолыг тэсвэрлэн хүлээж чаддаг хүмүүсийн нэг бол Пүрэв тайж байжээ.
35 тал

...Итгэлт багадаа бичиг заалгах гэж оролдсон боловч сураагүй. Тэгээд одоо малынхаа дансыг хээлтэй малыг дотроо дугуйтай дөрвөлжин хүрээ, сувай малыг дөрвөлжин хүрээ хийх мэтийн тэмдгээр зурж тоолдог юм.
38тал

...Ах хэдий ширүүн зантай боловч нуруу сайтай, тусархаг хүн шүү. Харин тэгэхдээ хүнийг өөр шигээ л ажилтай байлгахыг хичээдэг юм даа гэж Галсан ярив.
39 тал

...Өдөр өнгөрөх тутам Эрдэнэ Долгор хоёрын ажилд чадамгайг харж, хоёр сайн зарцтай болсондоо баярласан Итгэлт хүүгээ Баттай дотно нөхөрлүүлж, олж авсан алтаа алдахгүйг хичээв.
39 тал

...Итгэлт бол үнэндээ хэрсүү хүн байж билээ. Өөрт нь тус болж, ажилд нь хэрэгтэй хүнд тэжээмэл бяруу шиг, хүслээ биелүүлэхэд саад болсон хүнд хорт могой шиг, ажил хийвэл энэ гэрийн хамгийн үнэнч зарц юм.
Итгэлтэд хамгийн хайртай, хамгийн дотно юм гэвэл өөрийн нь хүсэл, эрмэлзэл бөгөөд үүнээ хангахад хэрэгтэй бүхнийг юунаас ч буцахгүй хийдэг байлаа. Хэрэгтэй үед юугаа ч өгөхөөс буцахгүй өглөгч, хэрэггүй бол сэтэрхий зүү ч хүнд өгөхгүй цэвдэг сэтгэлтэй ажээ.
Эрдэнэ үлэмж хэрэгтэй хүн болохоор Итгэлт түүнд тэжээвэр бяруу шиг номхон байв. Эрдэнэ бол ухаантай, чадалтай гэхдээ амархан итгэмтгий, шударга хүн гэж бодсон Итгэлт түүнийг өөртөө үнэнч байлгахын тул хүндэтгэн нөхөрлөж, түүний дээр нь биш, дэргэд нь байхыг хичээдэг байв.
Энэ учраас хэрэв Галсанг доромжлон загнаж, Нямааг шоолж егөж зардаг бол Эрдэнэд үргэлж хүндэтгэсэн нөхөрсөг дүр үзүүлж байдаг байлаа.
40тал

...Эдэлнэ гэхэд хуучин, хаяна гэхэд ямар нэг дурсгал буюу сүсэг бишрэлтэй холбоотой юм зарим хүнд байдаг. Тэр хүн уул зүйлд онцын хайртай биш учраас авдрын аль нэг буланд хаяад мартаж орхидог бөгөөд заримдаа нүдэнд нь тусахад хаяхгүй хадгалж байгаа учир явдал нь санагддаг. Итгэлтийн хувьд Должин чухам ингэж хэрэглэж болдоггүй хаяж болдоггүй хуучин эд байлаа.
41 тал

...Ертөнц зовлонгийн хажуугаар жаргалаар дүүрэн байдаг бөгөөд баяр жаргалын дундаас салж сарнисан ах дүү, амраг садан амьд мэнд уулзахын баяр гоц сайхан байдаг билээ.
68 тал

...Нөхөрт итгэдэг. Том наймаа хийхээс буцдаггүй зүрхтэй, ховор монгол шүү гэж Итгэлтийг Павлов үргэлж магтаж байдаг юм.
71 тал

...Итгэлт, ноёд тайж нартай атаархаж явдаг. Ялангуяа тайж нар албанд өнчин ишиг ч өгөхгүй байхад өөрөө өдий төдий юм өгч байгааг бодох бүр сэтгэл нь хорсон, атаархлаар дүүрч “Хошуу тонож хагартлаа идэж, илжиртлээ унтахаас өөр юу ч чадахгүй дамшгууд. Ядахдаа хэдэн хамжлагаа ч зарж чадахгүй арчаагүй мөртлөө хортой, мунхаг мөртлөө шунамгай амьтан“ гэж жигшин бухимдаж “хэрэв би хошуу толгойлж байсан сан бол эд нар шиг хөдлөх бүрдээ хятадын пүүсэнд нялх хүүхэд шиг мэхлүүлэн өр тавьж албан татвараар мань мэтийнхнийг чирэгдүүлж байхын оронд хошууны тоогоо алдсан гуйланчныг цуглуулж авчраад уяагий нь уртхан уяж, угаадсы нь өтгөхөн шиг өгч байгаад цэмбэ нэхүүлэхгүй юу” гэж хүртэл бодож байсан билээ.
80 тал

...өдөр шөнөгүй шогшиж, өлбөрч үхэхээс бусдыг үзэж баймааж хуримтлуулсан хөрөнгийг нэгийг гаргаад арвыг олохгүй юманд зарцуулж бас л болохгүй байна шүү” гэв. /Итгэлт/
82 тал

...Эрж явсан хүнтэйгээ уулзсан хүний сэтгэл баяр, сандралаар дүүрэн байдаг билээ. Эрэл нь хичнээн удаан, хэцүү байсан бол энэ сэтгэл төдийчинээн их байдаг.
86 тал

...Хичнээн өртөө үлдээд байна гэж усны эрэг дээр хэвтэж байсан Түгжил найрын эхнээс аваад хундага алгасаагүй уусан хүн найр төгсөхийн үед бусдыг хардаг нүдээр Төмөрийг харж асуув.
90 тал

...Зарим хүмүүс маргалдахдаа уурлаж хэрэлддэг. Зарим нь урд урдаа орох гэж өрсөлдөн хорон үг хаялцах буюу хашгиралддаг билээ. Гэтэл энэ хоёр тийм биш байлаа. Харилцан нэг нэгнийхээ баталгааг тэвчээртэй сонсож, маргах бүр бие биедээ итгэлцэж, нөхөрлөлийн холбоо нь улам бүр бат болж байлаа.
Намар гоёлоо өмсөж, ургамлын өнгө нь шар ногоон туяатай болчихоод, өглөө үдэш өндөр уулын оройд хөхөмдөг манан тунаран, тарга хүч авсан мал налайн билчиж, өнтэй газрын сайханд өнгө жавхаа бүрдсэн шувууд дэгдээхийнүүдээ дагуулан ганганалдаж байгаа Тамирын голын хөндий нь саяхан суусан нөхрөө дагаад наадамд явах гэж үс гэзгээ самнасан залуу бүсгүйтэй адил байлаа.
96 тал

...Маргааш өглөө нь Итгэлт Эрдэнэтэй уяаны дэргэд зэрэгцэн сууж байгаад “Дайны хажуугаар дажин гэж юу ч болж магад. Юу ч гэсэн Бат Хонгор хоёроо лам болгоё” гэхэд нь Эрдэнэ зөвшөөрчээ.
99 тал

...Хүүхэн хүний дэргэд тэгэхдээ гоо үзэсгэлэнтэй залуу хүүхний дэргэд сайрхан бардаж, баярхах дуртай хүн бишгүй байдаг бөгөөд түүний нэг бол Бадарч байжээ.
101 тал

...Тогтуун хүйтэн сэтгэлийг эвдэх л хэцүү, харин догдолсон сэтгэлийг олж нударвал эвдрэх нь амар гэж дотроо бодлоо.
130 тал

...Орой нь тэднийг явахад Хонгор Бат хоёрын хоолой нь зангиран “бид хоёрыг аваад яваач” гэж хэлмээр санагдаж байвч бүстэй хүүхэд эр хүн шиг болсон гэж бодож явах үедээ үлэмж нэрэлхүү байдаг болохоор хэлж чадсангүй. Гэвч зүрх нь нэрэлхэж чадахгүй болохоор нулимс нь өөрийн эрхгүй асгарав.
136 тал

...Итгэлт Орос-Германы дайн удааширч байгааг сонсмогц хадгалж байсан орос цаасаа зарж дуусгахаар наймаа хийж эхэлсэн юм.
138 тал

...Хөрөнгийг үргэлж хөдөлгөж байхгүй бол өмхөрч ялзардаг. Сохор зоосыг ч бол сэгсэрч байвал төл өгдөг юм шүү.
-Нээрээ ч тийм байх даа.
-Тиймээр барах уу даа. Эхнэрээ ч болсон хайрлахгүй худалдаж баймааж юм олдог юм шүү.
-Тэр ч арай хэтрүүлж байна.
-Магадгүй...Ер нь л наймааны дөр тиймэрхүү байдаг юм.
...Өөрийн хувьд нь бол ашиг олбол хайрлах юм байдагггүй. Эцэг нь үхэхдээ “гурван үе зүүсэн юм шүү. Чи дөрөв дэх нь хайрлаж яваарай хүү минь” гэж өгсөн хутгыг ламын гэгээний догшин дүрийн ид шидтэй зэвсэг гэж их үнэ хүргээд өгөхдөө “хайран юм” гэж бодоогүй бөгөөд харин одоо хүртэл амьдралдаа хийсэн хамгийн зөв юм гэж бодон чадал ухаандаа бахархаж явдаг юм.
138 тал

...Өөрийгөө хууран сэтгэлээ тэжээж байсан юмыг нь авч орхино гэдэг чинь хүний жаргалыг булаан аваад таягдан хаяна гэсэн хэрэг. Чи миний тийм юмыг авч хаялаа. Гэхдээ оронд нь юу ч өгөхгүй байна. Эсхүл чи хүний адаг, эсхүл үлэмж сайн хүн, надад чамайг ойлгох, чадал алга гэж Гэрэл нэгэн удаа гомдолтой хэлжээ.
-Архи уугаад мансуурч байхдаа хүн жаргаж байгаа юм шиг байдаг. Харин маргааш нь толгой нь өвдөөд тарчилж эхлэхдээ юунд ч тэр хар усыг уулаа даа гэж боддог юм. Гэдсэнд чинь хоолгүй, мөрөнд чинь хувцасгүй болоод ирэхэд энэ гуйланчинг гэж намайг жигшинэ чи.
-Хэрэв чи байгаагүй бол би амьдралд хууртаад жаргалтай хүн шиг өнгөрөх байсан. Би ямар нүгэл хийснээс энэ хорвоо дээр чи төрсөн юм бэ? гээд Гэрэл нүдэнд нь нулимс бүрхэн Эрдэнийн дэргэд сууж байж билээ.
188 тал

...Эмэгтэй хүнгүй айлын юм бүхэн нүнжиггүй зэвхий хүйтэн байдаг бол эр хүнгүй айлын юм бүхэн сүр жавхаагүй болдог ажээ.
...Эмнэг бага нас, гэнэн охины цагаан сэтгэлээ харамгүй өгч, зовлон зүдүүр хамт туулсан хамгийн дотно хүнийхээ зүрхийг хүнд шархлуулж, түүнд тайлбарлан ганц ч үг хэлж чадалгүй явуулсныг бодоход сэтгэл нь харанхуйлж түмэн зэмлэлээр дүүрч байлаа. Идэх хоол, хоргодох орны цаана юугаар ч сольж болдоггүй хайр сэтгэл нь байдгийг Долгор хожимдож ойлгов.
“Над шиг бузар эмд үхэхээс өөр зам байхгүй” гэж бодогдож байлаа.
Гэвч үртэй хүний гол хоёр тасардаг гэж ярьдаг бөгөөд бас хүн бүр өөрийгөө аль болохоор зөвтгөхийг хичээдэг болохоор хоног өнгөрөх тутам, аргагүйн эрхэнд хийсэн гэмийг нь өчүүхэн ч өршөөлгүй, хүний нутагт хаяж алга болсон Эрдэнэд гомдож байлаа. Бас уураа гарахад Эрдэнэ эргээд ирэх ч юу магад гэдэг горьдлогын манан сэтгэлийн гүнд нь тунарна.
Ер нь ч ганц эмэгтэй хаачих билээ дээ. Өдөр өнгөрөх тутам хүний царай харах нь их болж, ядрах тутмаа Эрдэнэд гомдох нь өсөж, гашуун нулимсаараа нүүрээ дахин угаавч тус үл болно.
190-191 тал

...Хорвоо! Чи хүний зовлонд цадах болоогүй юу?
193 тал

...Зовсон хүнд уурлах шалтгаан мундахгүй байдгийн адил жаргалтай хүнд инээх учрал захаас аваад бэлхэн байдаг билээ.
198 тал

...Хүн жаргалын төлөө тэмцэж чаддагийнхаа хирээр зовлонг дааж чаддаг болохоор...
213 тал

...Миний Итгэлт бол арми хангаж чадах хөрөнгөтэй, Сава Морозовыг хожиж чадах ухаантай хүн гэж нөхөддөө гайхуулан хэлэв. /Павловын үг/
237 тал

...Гамингийн замаас оргон зайлсан Итгэлтийнх Хануй голын өмнөх дүнхгэр хар уулын ард нутаглаж байлаа. Суурь малуудаа зайлуулж чадсанаас гаминд өнчин ишиг ч алдсангүй. Монголд болж байсан үймээн Итгэлтийн гэрт орж ирээгүй, эзний нь сэтгэлийг ч хөндөөгүй байжээ. Гамингууд Луу гүний хүрээнд орж дээрэм хийсэн боловч хоёр гурван навтархай хар гэр зориуд буулгасан Итгэлтийн хашаанд тоож орсонгүй өнгөрчээ.
236 тал

...Гэвш ээ чи хүнд хэрэгтэй юм хийсэн үү? гэж Эрэнчин асуусанд Бат учрыг нь олж хариу өгч чадсангүй.
250 тал

Зургийн тайлбар: Зүүн гараас Түгжил/Ц.Готов/, цахиур Төмөр/Г.Сандуйжав/, хувилгаан лам/Д.Чимэд-Осор/, Жамбал/Д.Сүхбаатар/, лам/?/ "Тунгалаг Тамир" киноны зураг авалтын үеэр. Амарбаясгалант хийд. 1973 он

Жич: Цаана нь бас их олон хуудас байна аа. Үргэлжлүүлэх үү, яах вэ?